Abwoi religion

Abwoi religion

religion

obere ụdị nke	African traditional religion (ATR): a proposal for academic reflection
kọntinent	Eluàlà

 

 From Wikidata

Abwoi (Tyap ("nke kwesịrị mkpa", "E gburugburu"): A̠bwoi, A̠boi Ụdị. mkpa okwu dị iche iche: Obwoi; (Gworok): Adara-mw='{"akụkụ":[{"ụdị":{"target":{"wt":"lang","href":"" e" id="mwDg" title="mw:Transclusion">A̠bvwoi, A̠bvoi; A̠bovwoi, Ãbvoi; Nezhen; Hausa: Dodo) bụ ụlọ Okpukpe nke Africa nke na-arụ ọrụ dị ka ofufe nke ike ndị nna nna ha lere anya dị ka ndị ike ma ọ bụ ndị nwụrụ anwụ, nke anụ ahụ ahụ na-ahụ ahụ anya mana a na-anụ, na-anụ, na nke Mat At At Atrit, ma ọ bụ N Nyu, Nigeria, ma ọ dị ka ndị dị ka ndị At, ma ọ àlà, ma ọ bụrụ ndị dị ka,Isichei (February 1988). "On Masks and Audible Ghosts: Some Secret Male Cults in Central Nigeria". Journal of Religion in Africa 18 (1): 42–70. DOI:10.2307/1580836. Retrieved on September 26, 2020. Isichei, Elizabeth (February 1988). "On Masks and Audible Ghosts: Some Secret Male Cults in Central Nigeria". Journal of Religion in Africa. 18 (1). Brill: 42–70. doi:10.2307/1580836. JSTOR 1580836. Retrieved September 26, 2020.</ref>

A chọrọ ka ndị na-eso ụzọ sonye na emume ndị a na-emekarị n'ime afọ na ofufe ọha na eze otu ugboro n'afọ, n'oge ndị amụma na-ekwu okwu banyere okwu ndị dị mkpa gbasara obodo.

Mmalite ya

O yiri ka ọ dịghị omenala na-akwado a. N'ikwu ya n'ụzọ ọzọ, nke a na-egosi na ofufe Abwoi bụ ndị oge ochie.

Atyap

Otu omenala n'etiti ndị Atyap ("Mabatado") na-atụ aro na akara Aku a na-ekwu na ha bụ onye mbụ biri n'ala ahụ bụ ndị si n'ala pụta mgbe ndị na-azụ nta Atyap rutere bụ ndị ọrịa Abwoi n'etiti obere mkpị Atyap (Nenzit), ụfọdụ n'ime ụdị Abwoi ikpeazụ bụ ndị sitere na Atsam na Agworok. Atuk (March 2008: 30-33) kwuru na echiche nke ndị Atyap (okpukpe Abwoi) sitere n'aka ndị Anghan, site na ihe mere eme nke onye na-enye ihe aha, Atyoli Abwui Kato, onye kọrọ na:   Dị ka Atuk si kwuo, ozi a na-ada ụda ziri ezi dịka achọtala usoro ọmụmụ nke nwanyị ahụ a na-ekwu maka ya, na-eme ka Tokan Bukhwu bụrụ onye ụkọchukwu mbụ ma ọ bụ a̠gwam a̠bwoi, nke Baghai Tokan sochiri.

Baju

Otu n'ime okpukpe omenala na mpaghara Baju na-ekwu na ofufe ahụ sitere n'obodo Tsoriyang nke Bayinhwan kilomita anọghị na saịtị na Zonkwa.  Onye ọzọ na-ekwu na otu nwoke aha ya bụ Tawai si n’ala Irigwe weta ya.  Onye nke atọ na-ekwu na ọ bụ Ham.

N'etiti ndị Gwong, ọdịnala na-ekwu na ofufe ahụ malitere n'obodo nta a na-akpọ Agabi ma malite naanị na nso nso a, ma eleghị anya na narị afọ nke 19.

Gunn (1956:79) ụdị aro Gbagyi maka adị nke òtù ndị ahụ na mpaghara Southern Kaduna, dabere na "ihe ọrụ ọrụ" ya ebe o pịa na okwu Gbagyi Maka 'calabash' ma ọ  bụ 'ggu' bụ 'obwe' / 'obvwe'.  [1] Otú ọ dị, Isichei (1988:46) dị iche n'echiche, na-ekwu na ọ dịghị ihe ihe a ndọrọ ndọrọ ọchịchị òtù ọ llaa a na-akpọ 'Abvwoi' (ma ọ bụ  'Abwoi') site na data ọ àlà dịnụ nke Gbagyi.  N'aka nke ọzọ, Gunn' bụ aro na 'a gbazitere' òtù ahụ site na Adara site na Bakulu.

Omume

N'omume oge ochie, a machibidoro ụmụ nwanyị ịbanye n'ụlọ nsọ ma ọ bụ ịgba egwú n'oge emume ndị Abwoi haziri. Ọ bụ ihe gbasara ụmụ nwoke niile, ya bụ, ọ bụ naanị ụmụ nwoke ka a na-ekwe ka ha nwee ike ime ihe na ụmụ nwoke niile toro eto n'obodo ọ bụla nọ n'ụlọ Abwoi mgbe ha malitere.

N'ógbè Atyap ("Mabatado"), Abwoi nwere ọtụtụ ememme, mana ememme Ayet ma ọ bụ ememme Atyap Traditional New Year bụ nke kachasị ukwuu. N'oge Ayet, ọ dịghị nwoke ma ọ bụ nwanyị a tụrụ anya na ọ ga-eti nwatakịrị ihe. A na-eme ka onye ọ bụla mebiri iwu kwụọ ụgwọ ewu abụọ. A na-ele ọnwụ, agbamakwụkwọ na ịkụ ọkpọ n'abalị anya dị ka ihe ọjọọ n'oge a na ụmụ nwanyị na-akụ ọkpọ n"abalị ebubo na ndị Abwoi na-akụkwa ha n'isi ụmụ ha, ma kwụọ ha ụgwọ.

N'oge emume obodo na-ezukọ kwa afọ, nke na-adịkarị otu izu, otu obodo dum na-eweta onyinye nke a̠kan ma ọ bụ dikan na Jju (mmanya), cwan (onye a gọziri agọzi), zón ma ọ bụ bvon na Jju, nywán (ụmụ anụ), na a̠ka̠ti (ihe oriri na-atọ ụtọ nke e ji ọka na akwụkwọ nri na akwụkwọ nri e siri ike mee) na Tutu A̠bwoi (Gworok: Tu A̠vwoi; J̠buje A̠voshrine: Bekee). Ebe nsọ ahụ buru ibu iji nwee ike ịnabata mmadụ 40 n'otu oge. A na-eme ya ka ọ bụrụ okirikiri n'ụzọ ọdịnala ma e jiri ya tụnyere ụlọ ndị a na-ahụkarị nke nwere ọdịdị oval. Ebe nsọ ahụ nwere ihe ndị dị n'Aboi.

Agwam Abwoi (onye isi nchụàjà) mgbe nke ahụ gasịrị na-aṅụ ụfọdụ biya site na a̠sum (obere ite) ma rịọ maka ezigbo afọ ma ọ bụ oge ọrụ ugbo site n'aka ndị nna nna. Ndị okenye na-agakarị n'ụlọ nsọ ahụ, ebe ndị ikom na ndị inyom na-eto eto na-anọ n'okpuru ndò dị ka nnukwu osisi, ka ememe ahụ na-amalite. Dị ka ọ dị mgbe ịgba egwú na-amalite, a na-anụ ụda olu nke Abwoi site n'elu ụlọ nsọ zoro ezo site na iji nnukwu gourd nwere njedebe abụọ, nke e ji capsule àkwá ududo kpuchie.

Mmalite

A maghị kpọmkwem afọ nke ọkwa mana nkezi afọ bụ ihe dịka afọ 10.[1]  N'etiti ndị Fantswam, a kpọgara nwoke n'ahụ nsso Abwoi mgbe ha dị n'agbata afọ a na afụ pụta..

E debere ụmụ okorobịa ahụ ụbọchị ise ma dọọ ha aka ná ntị ka ha rubere nne na nna ha isi, rube isi n'iwu, na idebe ihe nzuzo nke òtù nzuzo ahụ ma gwa ya ihe ga-esi na ikpughe ihe nzuzo ndị ahụ pụta. A naghịkwa ekwe ka ha si n'ụlọ nsọ ahụ pụọ; e mere ka ụlọ mposi dị n'ụlọ ekpere ahụ tinyere nri na mmiri. A na-eti ha ihe nke ukwuu n'ime oge ahụ ma gwa ha ma ọ bụrụ na onye ọ bụla ekpughere ihe nzuzo nke òtù nzuzo ahụ nye ụmụ nwanyị, a ga-egbu ndị dị otú ahụ ma dọrọ ozu ahụ n'ime ọhịa.

Mgbe nke ahụ ihuenyo, emume dị ike sochiri ma kpọga ha n'iyi ma ọ bụ n'osimiri maka ụdị baputizias, na-etinye isi ha a̠myia̠koo (mmanụ mahogany). E mechara mgba ha n'aka nne ha n nss ahụ bụ ndị nabatara ma sachaa ha, ebe a na-azọrọ na ndị Abwoi riri ha ma ọgụ ha ọzọ. Obodo ahụ dum wee mee maka oriri ha.

Ihe mmalite ahụ pụtara

Mmalite site na 'mmiri na ịgbọ agbọ' gosipụtara ngụsị akwụkwọ nke ụmụaka nwoke n'ime nwoke, na-ewebata ha n'ime òtù nzuzo ahụ, ma na-echetara ha ihe si na ikpughe ihe nzuzo ahụ pụta. N'okwu ya, Atuk dere, sị:  

Nsonaazụ nke ikpughe ihe nzuzo Abwoi

A ga-eweghachi onye ọ gbala n'ime ụmụ nwoke nke ga-egosi eziokwu okwukwe Abwoi n' nsɔ ma nwalee ya.  Ọ bụrụ na a mara ya ikpe, nna ya ga-etinye ntụ n'elu ya (ihe ihe nke iru uju).  Site n'oge ahụ gaa n'ihu, a ga-akpọgide, ahụ n'osisi dị nkịrị ( igbu ọchụ nke ndị Abwoi ji mee ihe) ma ndị niile egwu ga-amalite ịbụ ịbụ.  abụ ma gbaa egwu gburugburu iji mee ka mkpu nke onye ahụ e gburugburu.  N'ihi ya, a ga-agwa ụmụ ahụ na Abwoi 'elowo' nwata nwoke ahụ.

Ihe Nzuzo nke Abwoi

Ihe ndị a na-akpata nke Abwoi n'etiti obere mkpirisi Nenzit (Atyap, Bajju, Agworok) bụ ọdịdị olu Abwoi site na iji usoro nke na-eme ka ọ dị ka oluyọ nke nna nna anwụ anwụ.  E ji osisi snuff-box (oncoba spinosa; Hausa: Kukan n'ime) ngwaọrụ ahụ site n'iwepụ ya na oghere abụọ dị n'ụdị ya.  Otu aka ahụ na-ahụ na ogwe achara na ụzọ nke ọzọ nke gourd na-ejide eriri ududo iji nye iche iche iche.[1]  Olu ndị a na-ekpuchi ekpuchi sitere na onye isi Abwoi na ndị ọzọ nọ n’iche nsahụ ahụ.

Ụdị na ọfịs nke Abwoi

Ụdị

E nwere ọtụtụ ụdị Abwoi, nke ọ bụla nwere ọrụ ya pụrụ iche. Ndị a gụnyere:

1. Li̠m (Jju: Zabyya̠; ụdị mkpụrụ okwu dị iche iche: Zabieh): Nke kachasị egwu na egwu nke Abwoi niile. Ọ bụ ya na-ahụ maka 'nri' na 'ịgbọ agbọ' ụmụaka n'oge na mgbe emume mmalite gasịrị. Mkpu ya mere ka ɡround maa jijiji 'dị ka ala ọma jijiji'. O nwere nnukwu ọdịdị.
2. A̠bansop ma ọ bụ Bansop; mkpụrụ okwu dị iche iche: Bansip (Jju: Aninyet; aha dị iche iche - Daniet): Nke a nwekwara ọdịdị ɡigantic ma yie ọhịa n'ihi na reɡalia ya bụ akwụkwọ zuru ezu site n'isi ruo n'ụkwụ. A na-ejikarị ya eme ihe gburugburu ọhịa. A na-eji osisi achara kpuchie ya ma na-agagharị n'abalị.
3. Mapyia̠ (ụdị dị iche iche: Mapio, Mapie, Mupie): A na-akpọ nke a mgbe ụfọdụ A̠yang A̠bwoi (nne A̠bwou). Ọ pụtara ma tie mkpu na niɡht ka ọ bụrụ friɡhten ma tụọ ndị errinɡ egwu karịsịa, ndị ohi. A na-ahụkarị ya gburugburu iyi. A na-eche na ọ bụ nwoke Abwoi nke na-emepụta ụda nwanyị site na Ululation.
4. A̠bwoi A̠gwoot: A na-ekwu na nke a sitere na Gworok (H. Kagoro). Ọrụ ya bụ ileba anya n'ihe omume ohi niile n'ugbo ọka. Ụmụ nwanyị etinyeghị aka na omume Abwoi a, ma e wezụga ụmụ nwoke.
5. Dankwari (Jju: Dankpari; mkpụrụ okwu dị iche iche: Dangpari): A na-emekarị Abwoi a n'abalị ma tinye mmadụ abụọ ma ọ bụ karịa, gbasasịrị gburugburu. Mgbe otu (nwaanyị) mepụtara ụda olu ugboro ugboro, onye nke ọzọ (nwoke) ga-eji olu na-ada ụda, na-agagharị n'otu oge. A na-anụkarị ya mgbe owuwe ihe ubi gasịrị.
6. A̠kursak (Jju: A̠kusak): Kursak bụ onye ozi nke Abwoi. A na-eyi ya ahịhịa n'oge gara aga, mgbe ahụ akwụkwọ ya na n'oge na-adịbeghị anya ejiji raffia mara mma. Akara ma ọ bụ isi nke Atyap bụ nke dị mgbagwoju anya karịa Akara nke Bajju, mana ihe ndị ọzọ bụ otu ihe ahụ.
7. Alewa: Nke a bụ nsụgharị nke Kursak nke a hụrụ n'etiti Agworok, nke na-ekwu okwu n'adịghị ka Kursak ndị ọzọ nke na-adịghị ekwu okwu. Ọ na-apụtakarị n'ememe, mgbe ndị okenye nwụrụ na n'oge ọrịa na-efe efe.
8. Mbwoi (spelling variant: Mboi, Mbue): Nke a bụ mmụọ a na-ahụ anya nke ndị Ankwai webatara na Gworok (Kagoro) na 1930 na nzaghachi maka ajọ omume nke onye ọchịchị kachasị elu n'oge ahụ, Mugunta Atin. Gọọmentị Britain na-achị mba ahụ machibidoro ya iwu n'afọ 1933 n'ihi ime ihe ike ya.

Ọfịs

N'elu ya bụ ọfịs nke onye isi nchụàjà nke ofufe A̠bwoi, nke a maara dị ka A̠gwam A̠bwo i (H. Magajin Dodo) ma nwee A̠byii̠k A̠bwoï (nwunye Abwoi) onye bụ Byia̱k A̠ushoi (H. Madaucin Dodo) onye ọrụ ya bụ nkọwa nke A̠bwois's messaɡes.

E nwekwara Mman Tutu A̠bwoi (ụmụ nke ụlọ nsọ A̠bwoï) bụ ndị dị n'agbata 10 na 25, ọrụ ha bụ ịza nwa A̠bwoí.

Ọzọkwa, e nwere Tswá Ywan, ndị orɡanizers nke ememe A̠bwoi dị iche iche bụ ndị na-elekọta brewinɡ iwu nke a̠kan ma ọ bụ dikan (mmanya / mmanya) site n'aka ụmụ nwanyị.

Akursak (Onye nta Abwoi)

Ọbịbịa nke obere Abwoi a na-akpọ Tyap-language text" typeof="mw:Transclusion">A̠kursak, Kursak na Tyap ma ọ bụ Jju-language text" typeof="mw:Transclusion">A̠kusak, Kusak na Jju, bụ ụdị 'ezi akụkọ' nye ụmụ nwanyị e kwere ka ha na ụmụ nwoke banye n'ụlọ nsọ ahụ. A na-ekwu na ndị Batinor (Koro) webatara Kursak na Atyapland. Ọ na-abụkarị onye na-ekpuchi ihu (masquerade) nke na-agba egwú maka obi ụtọ nke ndị na-ekiri, na uwe ya nwere agba ndị a họọrọ nke ọma ma na-akpa ya n'ụzọ ga-eme ka e nwee obere ikuku mana ọ nweghị akpụkpọ ahụ a ga-ahụ site n'èzí. Site na ọbịbịa nke Kursak na ihe ndị na-eso ya chọrọ, ụmụ nwanyị malitere ide egwu iji kwekọọ na nzọụkwụ ịgba egwú ya. Kursak anaghị agba egwú naanị ya kama ọ na-agba egwú kpọmkwem na nwa agbọghọ (ọ bụghị nwanyị). Ya na ya na-anọkarị "onye na-ejere ya ozi" nke na-agbanye ya mmanya na-aba n'anya, na-ekwu na ejiji ya enweghị ikuku zuru oke nke ga-eme ka iku ume dị mfe, dị ka Atyoli Nanam Kuje, onye a gbara ajụjụ ọnụ nke Atuk si kwuo.

A gwara ndị na-efe ofufe (karịsịa ụmụ nwoke) ka ha ghara ịhụ ụmụ nwanyị n'oge ememe. Iwu a bụ iwu karịsịa maka ya onye a ga-eme Kursak. E kwenyere na ọ bụrụ na onye ahụ adịghị ọcha, mgbe ọ na-eyi uwe Kursak, uwe ahụ ga-eri n'ime anụ ahụ ya. N'ihi nke a, a dụrụ ndị na-efe ofufe ọdụ ka ha dị ọcha ma n'ahụ ma n'ime mmụọ.

Ọtụtụ tabos jupụtara n'ụlọ nsọ Abwoi, nke a na-atụ anya ka ndị na-efe ofufe debe dị nsọ n'emeghị ka ọ dị nsọ. Otu n'ime ndị dị otú ahụ bụ: Mgbe ọ nọ n'ụlọ nsọ ahụ, a naghị ekwe ka onye na-efe ofufe rie nri ma ọ bụ ṅụọ mmanya na-enweghị ikike nke a̠gwam a̠bwoi (onye isi nchụàjà Abwoi). Onye ụkọchukwu n'onwe ya bụ n'ezie efere nke ihe ndị dị otú ahụ. A ga-achụpụ onye ọ bụla na-efe ofufe nke megidere iwu ndị ahụ dị mfe, ebe ọ bụ na a ga-ewere ya dị ka "onye mmehie".

Abwoi na-eme ma na-enye ọrụ na ndị otu ya mmehie.  ụgwọ ọrịa na-aga onye ọ àlà na-okpurure ozi ya ihe Abwoi bụ na ihe ọ dị.  Ọ bụ ihe na-egosi , n'uche na ndí okwu nke mere n'etiti di na-egosi ya bụ nke a mara n ike nsɔ Abwoi.  Kamar mere ka a mara na nke a agafe zuru oke nke ike ijikọta ya na Abwoi, mana na Abwoi nwere ikike dị ihe anya ndị nledo na ndị na-enye ihe ndị agha  n'etiti ụmụ.  Ha maara na ụmụ na-ekwu okwu mpaghara, nne, ha akara ike idebe ihe, a ga-anụkwa ha.  Ozugbo onye otu mebiri iwu ahụ, ahụ bụ ọrịa.

Ọrụ mmekọrịta na mmekọrịta mmadụ na ibe ya nke Abwoi

N'ajụjụ ọnụ ya na Atyoli K. Nka, nke Atuk duziri, a na-ekwukwa na ndị Abwoi na-efe ofufe dị ka ndị ọkara chi site n'aka ndị mmadụ n'ihi ịdị nso Aha ya ha karịa ezigbo Nna Eluigwe, Agwaza (Jju: Ka̠za; Hyam: Nom). A na-ekwu na ndị Abwoi nyere ndị mmadụ nri ma nwee ike ịkpọ ha n'oge ndị a na-adịghị ahụkebe, ọkachasị n'oge ọgba aghara, iji dọọ ha aka ná ntị banyere ihe ụfọdụ; ma jiri ikike karịrị nke mmadụ mee ka ndị ọrịa gwọọ ha, ọkachasị ụmụaka a kpọgara ha ma mee ka ụmụ nwanyị amụghị ime, ya mere, a na-ele ha anya dị ka "Onye nwere ike niile".

N'ozuzu, a na-eme emume afọ ọrụ ugbo ọhụrụ nke A̠bwoi (T. Sonɡ A̠bwo; J. Song A̠bvwoi) na mbido oge mmiri ozuzo ọ bụla na ngwụcha Eprel. Ọ bụ oge mgbe a kpọgara ndị A̠bwoi niile n'ebe ndị a na-amaghị ama, ọrụ ugbo malitere ozugbo. Mgbe ha hapụrụ nwa oge, ọ dịghị ụda A̠bwoi a nụrụ. Ka o sina dị, ọ bụ ihe a na-adịghị ahụkebe mgbe a nụrụ mkpu nke A̠bwoi n'oge a ma nwee ike ile ya anya dị ka mkpu nke ajọ Ihe ịrịba ama dị ka oke amoosu ma ọ bụ amoosu, ntiwapụ nke kịtịkpa na ọrịa ndị ọzọ, ọdachi ndị sitere n'okike dị ka ụkọ mmiri ozuzo, idei mmiri, mwakpo igurube, na ihe ndị ọzọ. Mgbe a nụrụ mkpu a na-adịghị ahụkebe nke A̠bwoi, A̠gwam A̠bwo i (H. Maɡajin Dodo) duuru ndị okenye ndị ọzọ gaa n'ụlọ nsọ A̠bwoï ebe a kpọrọ ndị A̠bwois ka ha gwa ndị mmadụ ihe mere ha ji tie mkpu. Mgbe nke ahụ gasịrị, a dọrọ ndị mmadụ aka na ntị ka ha kwụsị ụzọ ọjọọ ha ma ọ bụrụ na nke ahụ bụ ihe kpatara ya.

Hụkwa

• Ekpe
• Ogboni