Gaa na ọdịnaya

Akua Asabea Ayisi

Shí Wikipedia, njikotá édémédé nke onyobulạ
Akua Asabea Ayisi

Akua Asabea Ayisi (3 Eprel 1927 - 21 Eprel 2010) bụ onye nwanyị, onye bụbu onye ọka ikpe High Court na onye nta akụkọ nwanyị mbụ onye Ghana.[1][2] N'oge nkwalite nnwere onwe nke Ghana, Akua Asabea Ayisi zụrụ dịka onye nta akụkọ na Mabel Dove-Danquah na Kwame Nkrumah, onye ga-emesị bụrụ praịm minista na onyeisi oche mbụ nke mba ahụ.

Ọnọdụ Ayisi dị ka onye nchịkọta akụkọ nke kọlụm ụmụ nwanyị, nke lekwasịrị anya na nsogbu ụmụ nwanyị, na akwụkwọ akụkọ Accra Evening News ka a na-ewere dị ka ihe siri ike n'oge ahụ.Kwarteng. "Mabel Dove-Danquah: A Trailblazing Author, Feminist, Politician, Activist & Journalist", Modern Ghana, 17 October 2015. Retrieved on 25 November 2017.</ref>

Ezinụlọ na mmalite ndụ

[dezie | dezie ebe o si]

A mụrụ Akua Asabea Ayisi na 3 Eprel 1927, na Akuapim-Mampong. Ọ bụ nwa nke asatọ n'ime ụmụ iri nke Mercy Adebra Mensah na Okyeame Kofi Ayisi.

Kofi Ayisi bụ eze na ọkà mmụta asụsụ maka Eze, onye bụkwa onye ikwu ya. Ụfọdụ n’ime ụmụnne ndị mụrụ Akua Asabea Ayisi bụ ndị nchụàjà bụ́ ndị eze. Kofi Ayisi nwere ụmụ 70, 10 n'ime ha sitere na Mercy Adebra. Nne Ayisi, nna nna Mercy Adebra, Tetteh Quarshie, kụrụ osisi koko mbụ na Ghana. Mercy Adebra, nwanyị na-eme ihe ike nke chọrọ ịnọrọ onwe ya, mechara hapụ Kofi Ayisi ma kwaga Accra ka ọ nọrọ ezinụlọ ya nso, bụ ndị gas.Tuntum Nahana (9 February 2019). Ghana's first female journalist Akua Asabea Ayisi. modernghana.com. Retrieved on 23 March 2019.</ref>

Akua Asabea Ayisi gara ụlọ akwụkwọ praịmarị na Presbyterian Primary na Mampong, ma mesịa gaa Presbyterien Girls School na Osu, Accra. Ọ gara ụlọ akwụkwọ odeakwụkwọ gọọmentị iji mezue agụmakwụkwọ ya. N'oge ahụ, ọ bụ ihe a na-adịghị ahụkebe ka nwanyị nweta agụmakwụkwọ dị elu. Agbanyeghị, nne ya kwenyesiri ike na agụmakwụkwọ ụmụ nwanyị.

Ọrụ na ime ihe ike

[dezie | dezie ebe o si]

Mgbe Ayisi sonyechara na Convention People's Party (CPP), nke Kwame Nkrumah duziri, Ayisi ghọrọ onye nta akụkọ nwanyị mbụ e dekọrọ na Ghana (1948).[1] Ọ na-arụkọ ọrụ na Nkrumah na Accra Evening News, akwụkwọ akụkọ kwa ụbọchị nke onye isi ala mbụ hiwere na 1948, wee dee akwụkwọ nta ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke chọrọ nnwere onwe ma kpọkọta ndị Ghana ka ha megide ọchịchị colonial.[2] Ọ deziri kọlụm ụmụ nwanyị n'ihu ihu akwụkwọ akụkọ - ngalaba nke Nkrumah webatara dịka akụkụ nke ebumnuche ya ibuli ụmụ nwanyị na Ghana elu site na ịgbasa usoro mmụta nke ụmụ agbọghọ.[3] Mwepụta nke Accra Evening News na 6 Maachị 1949 dabara na mwepụ Nkrumah si n'ụlọ ọrụ Secretary General nke United Gold Coast Convention (UGCC) Party. Site na akwụkwọ akụkọ, Nkrumah chọrọ ịlụ ọgụ maka "ọchịchị onwe ya zuru oke, ọ bụghị n'oge dị mkpirikpi, ma ugbu a.". Botwe-Asamoah (8 March 2005). Kwame Nkrumah's Politico-Cultural Thought and Politics: An African-Centered Paradigm for the Second Phase of the African Revolution. Routledge. DOI:10.4324/9780203505694. ISBN 9780203505694. </ref>[1]

O tinyere aka na ọtụtụ ngagharị iwe ndọrọ ndọrọ ọchịchị akpọrọ "Positive Action mkpọsa" ma emesịa jide ya ma tụọ ya mkpọrọ maka itinye aka ya.[1] Ngagharị iwegharị ahụ gụnyere mpụ nke kpọrọ oku ka a chụpụ azụmaahịa nke mba ofesi, bụ nke gbara ọtụtụ nnupụisi n'ofe obodo Gold Coast.[2][3]

A na-ewere Ayisi dị ka onye keere òkè dị mkpa n'ịhazi na mmejuputa iwu ọdịbendị nke Nkrumah.[4]

N'oge na-adịghị anya mgbe nnwere onwe gasịrị, Ayisi gara Newnham College na Mahadum Cambridge, ebe ọ gụrụ akụkọ ihe mere eme, na-abanye na 1959. [5] A kpọrọ ya ka ọ bịa n'ụlọikpe na Lincoln's Inn n'afọ 1963. Site na 1963 ruo 1964, Newnham College dekọrọ ya dị ka onye na-arụ ọrụ na Mahadum Paris-Sorbonne . [6]

Mgbe ọ laghachiri Ghana, Ayisi malitere ịrụ ọrụ dị ka onye ọka iwu, ọ ga-emesị bụrụ onye ọka ikpe nke Ụlọikpe Kasị Elu. N'ihi ọrụ ndọrọ ndọrọ ọchịchị ya, ọ merụghị ahụ mgbe ndị agha kwaturu ọchịchị Kwame Nkrumah.

N'afọ 1968, o sonyere na nzukọ iwu nke na-ahụ maka ide iwu ọhụrụ mgbe a kwaturu Kwame Nkrumah n'afọ 1966.

N'afọ 1969, Ayisi bụ otu n'ime ụmụ nwanyị mbụ gbara ọsọ maka ndị omeiwu, na-eme ya na Akuapem North District, ma mechaa merie. N'afọ 1978, o nyere aka dee iwu ọhụrụ nke General Akuffo guzobere, mgbe Ghana gbanwere site na Supreme Military Council (SMC) gaa na ọchịchị onye kwuo uche ya.

Akua Asabea Ayisi nwụrụ na 21 Eprel 2010.Tuntum Nahana (9 February 2019). Ghana's first female journalist Akua Asabea Ayisi. modernghana.com. Retrieved on 23 March 2019.Tuntum Nahana, Akosua (9 February 2019). "Ghana's first female journalist Akua Asabea Ayisi". modernghana.com. Retrieved 23 March 2019.</ref>

Edemsibia

[dezie | dezie ebe o si]
  1. Biney (2011). The political and social thought of Kwame Nkrumah, Palgrave Connect (Online service), New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230118645. OCLC 714088713. 
  2. Kwarteng. "Mabel Dove-Danquah: A Trailblazing Author, Feminist, Politician, Activist & Journalist", Modern Ghana, 17 October 2015. Retrieved on 25 November 2017.Kwarteng, Francis (17 October 2015). "Mabel Dove-Danquah: A Trailblazing Author, Feminist, Politician, Activist & Journalist". Modern Ghana. Retrieved 25 November 2017.
  3. Azikiwe (4 October 2009). Nkrumah and Ghana's independence struggle. iacenter.org. Archived from the original on 1 December 2017. Retrieved on 25 November 2017.
  4. Botwe-Asamoah (8 March 2005). Kwame Nkrumah's Politico-Cultural Thought and Politics: An African-Centered Paradigm for the Second Phase of the African Revolution. Routledge. DOI:10.4324/9780203505694. ISBN 9780203505694. Botwe-Asamoah, Kwame (8 March 2005). Kwame Nkrumah's Politico-Cultural Thought and Politics: An African-Centered Paradigm for the Second Phase of the African Revolution. Routledge. doi:10.4324/9780203505694. ISBN 9780203505694.
  5. Campbell. "Akua Asabea Ayisi | Feminist & Radical Histories at Newnham", Newnham College, University of Cambridge, March 2022. Retrieved on 21 January 2023.
  6. "Akua Asabea Ayisi, Judge and Journalist", Newnham Alumnae, Newnham College, University of Cambridge, 13 January 2021. Retrieved on 21 January 2023.