Asụsụ Apinayé
colspan="3" style="text-align: center; font-size:120%; color:
| ||
|---|---|---|
| Spoken in: | Brazil | |
| Region: | Tocantins | |
| Total speakers: | Templeeti:Sigfig | |
| Language family: | Macro-Jê Jê Cerrado Jê of Goyaz Northern Jê Trans-Tocantins Apinayé | |
colspan="3" style="text-align: center; color:
| ||
| ISO 639-1: | none | |
| ISO 639-2: | —
| |
| ISO 639-3: | apn
| |
Apinayé ma ọ bụ Apinajé (nke a na-akpọ Afotigé, Aogé, Apinagé, Otogé, Oupinagee, Pinagé, Pinaré, Uhitische, Utinsche, na Western Timbira) bụ asụsụ Northern Jê ( Jê, Macro-Jê ) nke ụfọdụ ndị 2277 na-asụ n'Ebe Ọwụwa Anyanwụ Central Brazil na-asụ na Tocantins . SIASI/SESAI na 2014. [1] Enwere obodo iri na atọ na-asụ asụsụ Apina. Obodo kachasị na nke ochie gụnyere São José na Mariazinha; na obodo nta bụ Cocalinho, Patizal, Buriti Comprido, Palmeiras, Prata, Cocal Grande, Serrinha, Botica, Riachinho, Bonito na Brejão. Ọ bụ isiokwu-ihe-ngwaa asụsụ.
Ethnologue na-ewere Apinayé “na-emepe emepe,” yana nrịbama nke 5 na Mgbasa Ọgba aghara Intergenerational Scale (EGIDS). [2] Enwere ike iche na mgbasa ozi asụsụ dị elu, ebe ọ bụ na a họọrọ Apinayé dị ka asụsụ egwu n'ime afọ iri gara aga, mana ugbu a ọ nọkwaghị n'ọkwa ahụ.
Akụkọ ihe mere eme
[dezie | dezie ebe o si]Tupu narị afọ nke 20, a na-enwebu òtù atọ bụ́ isi nke Apinayé a maara dị ka Rõrkojoire, Cocojoire, na Krĩjobreire. Onye ọ bụla nwere ala nke ya na nkewa ndọrọ ndọrọ ọchịchị, nke ruru ihe karịrị ọkara nke ókèala dị ugbu a. Ugbu a, otu Apinayé atọ dị iche iche ebikọwo ọnụ, ọ bụ ezie na ọ bụ ndị Krĩjobreire na-achị São José, Mariazinha nwekwara onye ndú Cocojoire. [3] N'ime nkeji mbụ nke narị afọ nke iri na itoolu, Apinayé nwere ọganihu akụ na ụba na-aga nke ọma site na ịkpa oke ehi na mwepu mmanụ nkwụ babaù bụ nke butere mmụba na mbata. Gọọmenti etiti mba Brazil anabatala ikike ala nke Apina na iwu 1988. [3]
Kpọtụrụ
[dezie | dezie ebe o si]Ụmụ amaala Apinayé enweela mmekọrịta ha na ndị Jesuit, ìgwè ndị agha na ndị nyocha, nke yiri ahụmahụ nke ndị obodo ndị ọzọ. N'agbata 1633 na 1658, ndị Jesuit gara n'Osimiri Tocantins iji "[menye] ndị India ka ha 'rịdata' osimiri ahụ gaa n'ime obodo ndị dị na Pará. [1] Nke a webatara ohere nke inwekwu ihute. N'otu n'ime njem njem ya, Captain-General D. Luiz Mascarenhas zutere ndị "ndị yiri agha", ndị Apinayé, na 1740. Esemokwu ọzọ dị n’etiti ndị biri na Pọtugal na ndị Apinayé n’afọ 1774 bụ́ mgbe Antônio Luiz Tavares Lisboa na ìgwè ndị na-eme nchọpụta ya si n’Osimiri Tocantins na-eme njem. [3] Ndị a na-akpakọrịta mbụ emebighị ụzọ ndụ ndị Apina. Ọ bụ na narị afọ nke 19 ka ụmụ amaala ahụ ga-ata ahụhụ site na ịchịisi. Nke a bụ n'ihi mbelata nke ókèala ha na mbelata ndị mmadụ n'ihu nhazi nke ndị Portuguese. [3] Da Matta (1982) kwenyere na a zọpụtara Apinayé site na mkpochapụ n'ihi na ebe ha nọ na ya enweghị ezi uru akụ na ụba. [4]
Esemokwu
[dezie | dezie ebe o si][1]N'ime oge ọchịchị mbụ, e dekọrọ Apinaị ka ọ na-emegide njem ndị Europe. Nke a mere ka e wuo ebe ndị agha nke Alcobaça na 1780.[1] Otú ọ dị, n’oge na-adịghị anya, a gbahapụrụ ya n’ihi mbuso agha ndị Apinaị gara nke ọma. Nke a kpalitere naanị mgbidi ndị ọzọ. Na 1791 "Edobere ụlọ ọrụ agha ọzọ na osimiri Arapary" na otu ihe ahụ mere na 1797 na owuwu nke São João das Duas Barras.[1] N'agbanyeghị esemokwu ndị gara aga, Apinayé sonyere na Agha maka nnwere onwe nke 1823 mgbe o zigachara "ndị dike 250 ka ha sonyere ndị agha José Dias de Mattos"[2]. Ebe esemokwu kacha nso nso a bụ n'oge a na-arụ okporo ụzọ Trans-Amazon na 1985, nke ekwesịrị ịrụ n'elu ala ụmụ amaala. Site n'enyemaka nke ndị dike Krahô, Xerente, Xavante, na Kayapó, ndị Apinaị mere ka obodo Brazil mara ala ha ma gbanwee ụzọ okporo ụzọ ahụ ka ọ ghara ịgafe n'ókèala ụmụ amaala a.
Ihe na-akpata morphological na-elekwasị anya na mmetụta nke ihe kpatara ya na eriri ihe kpatara ya. N'ebe a, ihe kpatara "onye ọrụ / onye na-akpata ya na-emetụta; ya mere, a na-akọwa ihe kpatara ya dị ka arụmụka ndidi nke ngwaa sitere na morpheme ɔ ”. Ọzọkwa, “ngwaa okwu ahụ na-ekerịta arụmụka na ɔ na nke ikpeazụ nwere nnukwu ihe ọ pụtara na-eme ka ọ dịrị ya mfe ịsụgharịgharị ya dị ka nke nwere ụdị dị iche iche - a morpheme derivational, n'ọnọdụ dị n'aka - karịa ka a ga-atụgharịgharị ngwaa ahụ dị ka okwu nkwuwa okwu. [3]
Ntọala nke ọrụ ọhụrụ maka ɔ dị ka ihe na-akpata morphological "na-emetụta n'ozuzu na ojiji nke ihe owuwu". Ihe atụ ndị dị n'okpuru ebe a, nke ndị sonyere na-adịghị ndụ nọ n'ọkwa onye nnọchi anya dị elu, na-egosi nke a:
Semantics
[dezie | dezie ebe o si]Ọnụ ọgụgụ
[dezie | dezie ebe o si]Nọmba Clitics
[dezie | dezie ebe o si]N'ọnụọgụgụ Apinayé na-amata ọdịiche dị n'etiti otu, nke abụọ na nke ọtụtụ maka aha na ngwaa. Egosiputara ndia site na nchikota onodu: wa (dual) na mɛ (plural) nke na-adi n'iru aha na ngwaa. Ọnụọgụ ọnụọgụgụ na-eme mgbe ejiri mkpọaha mmadụ mee ihe: Otutu clitic mɛ nwere ike ịbụ ihe mgbanwe aha, nke abụọ clitic wa abụghị: Enwere ike iji akara otutu na nke abuo mee ihe n'ịgbakọta. Otu ihe atụ bụ mgbe ha “jikọtara ya na akụkọ na-adịghị agwụ agwụ õ ka ha wee mepụta mkpọaha a na-edoghị anya mɛʔõ 'onye' na waʔõ 'onye'".
Quantifiers - Akpaokwu aha
[dezie | dezie ebe o si]Na Apinayé, quantifiers wa 'dual' na mụ 'plural' bụkwa ọnọdụ clitics, ma nwee otu nkesa ma a bịa n'ihe gbasara prefixes mmadụ, dịka ya na aha zuru ezu; clitics na-eme tupu: Site na nnọchiaha free, clitics na-eme mgbe:
Quantifiers - Nkebiokwu nbigharị
[dezie | dezie ebe o si]Otutu na nke abuo clitics nwere ike imekọ ihe na nbido nke ewepụtara maka mmadụ. Klọtị quantifier na-agbanwe prefix onye agbakwunyere na nbido, wee mee n'ihu ya. Mgbe a bịara na onye nke atọ, ọtụtụ n'ime postposition na-ewere prefix efu, n'agbanyeghị na enwere ụdị ụfọdụ na-adịghị mma. [3] Ihe atụ ndị dị otú ahụ na-eso n'okpuru:
Ntụaka
[dezie | dezie ebe o si]- ↑ 1.0 1.1 1.2 Maria Elisa Ladeira and Gilberto Azanha. History. Povos Indígenas No Brasil. Instituto Socioambiental.
- ↑ Lewis (2017). Ethnologue: Languages of the World, Twentieth edition. SIL International.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 Templeeti:Cite thesis
- ↑ Da Matta (1982). A Divided World: Apinayé social structure. Harvard University Press.