Asụsụ Chʼol
G
Asụsụ Ch'ol (Chol) bụ otu alaka ọdịda anyanwụ nke ezinụlọ asụsụ Mayan nke ndị Ch'ol na steeti Chiapas, Tabasco na Campeche na Mexico na-eji. Asụsụ a, yana Chontal, Ch'orti' na Ch'olti' mebere otu asụsụ Cholan .
A na-ewere alaka Cholan nke asụsụ ndị Mayan ka ọ bụrụ ndị na-eche nche karịsịa na Ch'ol tinyere ndị ikwu ya abụọ kacha nso bụ asụsụ Ch'orti' nke Guatemala na Honduras, na asụsụ Chontal Maya nke Tabasco kwenyere na ọ bụ asụsụ nke oge a nke kacha egosipụta mmekọrịta ha na asụsụ Maya ochie .
A na-ebu mmemme asụsụ Ch'ol site na ụlọ ọrụ redio CDI XEXPUJ-AM, na-agbasa ozi sitere na Xpujil, Campeche .
Olumba
[dezie | dezie ebe o si]Enwere isi olumba abụọ nke Chʼol:
- Chʼol nke Tila nke mmadụ 43,870 na-asụ, ndị 10,000 n'ime ha bụ ndị na-asụ otu asụsụ n'ime ime obodo Tila, Vicente Guerrero, Chivalito na Limar dị na Chiapas .
- Chʼol nke Tumbalá nke mmadụ 90,000 na-asụ bụ ndị 30,000 n’ime ha bụ ndị na-asụ otu asụsụ n’ime obodo ndị dị na Tumbalá, Sabanilla, Misijá, Limar, Chivalita na Vicente Guerrero.
fonology
[dezie | dezie ebe o si]Consonants
[dezie | dezie ebe o si]Enwere akụkụ consonantal 21 na Chʼol. N'okpuru ebe a bụ ndepụta ngwa ngwa nke Chʼol. A na-egosiputa ihe odide nke kwekọrọ na akara nkuku n'akụkụ akara IPA .
Maka akụkụ ndị dị na kọlụm palatal, [ tʲ, tʲʼ ] bụ consonants alveolar palatalized, na [ tʃ, tʃʼ ] bụ palato-alveolar affricates . Ngwongwo ọzọ nke consonant inventory bụ na naanị labial nwere akụkụ a na-ekwupụta okwu [b], nke dabara na bilabial implosive [ɓ] nke akpọpụtara na Proto-Mayan .
A na-anụ ụda alveolar [ n, t ] naanị dị ka allophone nke / ɲ, ts /.
Udaume
[dezie | dezie ebe o si]Chʼol nwere usoro udaume isii, dị ka egosiri n'okpuru n'ime ndepụta ụdaume.
| N'ihu | Central | Azu | |
|---|---|---|---|
| Elu | i ⟨ i ⟩ | ɨ ⟨ ⟩ | u ⟨ ⟩ |
| N'etiti | e ⟨ ⟩ | o ⟨ ⟩ | |
| Dị ala | a ⟨ ⟩ |
Udaume ä bụ akụkụ pụrụ iche na Chʼol, dị ka ọ dị n'asụsụ Chʼolan ndị ọzọ. Dị ka Kaufman na Norman (1984) si kwuo, ụdaume ogologo n'asụsụ Proto-Mayan jikọtara ha na ndị mkpirisi ha n'asụsụ Chʼolan, ewezuga *aa (ogologo) na *a (mkpụmkpụ) . Akụkụ ndị a gara n'okpuru mgbanwe ụda, nke *aa ghọrọ a na * a ghọrọ ä .
Nhazi mkpụrụedemede
[dezie | dezie ebe o si]Ch'ol nwere ike inwe CV, CVC, CVCC, CCVC, CCVCC dị ka usoro mkpụrụedemede enwere ike. Ndị kachasị ewu ewu bụ CV na CVC.
| mut | [mutʲʰ] | ' | CVC |
| pul | [pul̥] | ' | CVC |
| ja' | [xaʔ] | ' | CVC |
| ikk | [ʔi.xikʰ] | ' | CV. CVC |
| wiñik | [wi.ɲikʰ] | ' | CV. CVC |
Dị ka ọtụtụ asụsụ ndị Mayan ndị ọzọ, Chʼol adịghị ekwe ka mkpụrụokwu ndị na-amaliteghị amalite, nke pụtara na okwu ndị yiri ka ha na-eji ụdaume malite n'ezie na-akwụsị akwụsị dị ka mmalite.
| ich | [ʔit͡ʃ] | ' | CVC |
| axe | [ʔax] | ' | CVC |
| Ọ dị mma | [ʔokʰ] | ' | CVC |
| ej | [ʔj] | ' | CVC |
Ọ bụ ezie na mmalite mgbagwoju anya na codas dị mgbagwoju anya dị, nke mbụ na-eme nanị n'ofe morpheme, na nke ikpeazụ na-ejedebe na j C.
| kpam | [kpam̥] | ' |
| nkem | [ktʲem̥] | ' |
| chujm | [t͡ʃ'uxm̥] | ' |
| mujk | [muxkʰ] | ' |
| wiñik (N) | 'man' | wiñik-añ (IV) | 'to be a man' | ||||
| wäy (IV) | 'to sleep' | wäy-is-añ (TV) | 'to make him/her sleep' | ||||
| mäñ (TV) | 'to buy' | pmäñ-b-eñ (DV) | 'to buy something for somebody' | ||||
| pejkañ (TV) | 'to talk to' | pejkäñ-ty-el (DI) | 'to be talked to' |
Syntax
[dezie | dezie ebe o si]Akara ikpe
[dezie | dezie ebe o si]Dị ka ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ asụsụ ndị Mayan ndị ọzọ, Ch'ol nwere akara mmadụ abụọ: ihe na-adịghị mma na nke na-enweghị isi . Omenala ndị Mayan bụ ịkpọ nke mbụ dị ka Set A na nke ikpeazụ dị ka Set B. Chʼol bụ asụsụ na-ekwo ekworo : nhazi morphosyntactic ya dịgasị iche dabere n'akụkụ ya. N'akụkụ zuru oke, a na-eji nzizi na-adịghị mma na-eme ihe, ebe n'akụkụ na-ezughị okè, anyị ka na-ahụ maka nhọpụta-nkwudo.
A na-ewerekarị akara nrịbama atọ dị ka suffixes; Otú ọ dị, Martínez Cruz (2007) na Arcos López (2009) chịkọtara ha dị ka ndị na-ekwu okwu . Ihe nrịbama ndị a na-egosikarị ndị nnọchite ngwa ngwa transitive.
| / __C | / __ V | |
|---|---|---|
| 1st | k- ~ j- (/ __k) | |
| Nke abụọ | a- | ee- |
| Nke atọ | i- | (i)y- |
Rịba ama na ihe nrịbama niile nwere allomorphs nwere ụda olu: 1st otu nrịbama na-agbanwe site na k ruo j mgbe ọ na-aga k ọzọ, na nke abụọ otu na nke atọ nwere glides etinyere mgbe ha na-ebute consonants.
Ntọala B bụ suffixes. Ihe nrịbama ndị a na-egosipụtakarị ndị ọrịa nke ngwaa ntụgharị ma ọ bụ isi arụmụka nke ngwaa intransitive.
| 1st | -ọñ |
|---|---|
| Nke abụọ | -ety |
| Nke atọ | -ø |
Enwere otutu nrịbama atọ maka akara ọtụtụ okwu na Ch'ol - clitics abụọ na otu suffix. Enwere ike ijikọ clitics abụọ ahụ n'ihu akara nrịbama nke otu onye ma ọ bụ na-agbanye mgbọrọgwụ.
| 1st (na) | la |
|---|---|
| 1st (ex) | l(oj) oñ |
| Nke abụọ | la |
| Nke atọ | -ob ~ -o' |
Ihe nrịbama nke 1st pụrụiche nwere ụdị loñ dị mkpụmkpụ yana ụdị lojoñ dị ogologo. A na-eji ha abụọ eme ihe n'otu n'otu, ma e wezụga mgbe a na-ejikọta ya n'ihu otu akara, nke a na-ahapụ naanị ụdị dị mkpụmkpụ. A na-aghọtakarị suffix -ob dị ka -o' n'okwu.
Amụma ọnụ
[dezie | dezie ebe o si]Usoro usoro okwu bụ VOS . Otú ọ dị, usoro okwu na-adịgasị iche na VOS anaghị abụkarị ụtọ ụtọ asụsụ: ihe ndị gụnyere animacy, definiteness, topicalization na ilekwasị anya na-enye aka n'ịchọpụta usoro okwu kwesịrị ekwesị. Nkebi ahịrịokwu dị mfe Ch'ol nwere ntakịrị ngwaa nfefe n'ụdị [ASP Set A + Verb + Set B]. N'ihe gbasara ngwaa intransitive na-abụghị ndị nnọchite anya, a na-emezu ntụaka n'ofe nke otu arụmụka na ma ọ bụ Set A ma ọ bụ Set B dabere n'akụkụ ngwaa ahụ. Okwu amụma nwere ike inwe akụkụ ndị a: nke zuru oke, ezughị okè, na-aga n'ihu, nnabata, nkwụsị, na ike .
Ngwaa mgbanwe
[dezie | dezie ebe o si]N'ime ngwaa ntụgharị Chʼol, e nwere ngalaba abụọ bụ isi: ụdị dị mfe na ụdị ewepụtara. Nke mbụ na-agbanwe arụmụka bụ isi n'ime ngwaa ahụ site n'ịtụgharị aka na ntụgharị okwu dị na Set A na ihe dị na Set B. N'akụkụ nke zuru oke, ụdị a na-agụnye suffix ọnọdụ, nke bụ ụdaume kwekọrọ na mgbada ụdaume. N'aka nke ọzọ, akụkụ na-ezughị okè anaghị ewere suffix ọnọdụ dị otú ahụ.
| mi | i-k'el-ø-o' |
| -hụ- | |
| 'Ha na-ahụ ya.' | |
Iji mepụta ngwaa ntụgharị ewepụtara, mgbakwunye -V ma ọ bụ -Vñ, dabere na akụkụ ahụ. N'adịghị ka ụdị dị mfe, suffix adịghị mkpa ka ọ kwekọọ na ụdaume mgbọrọgwụ. A na-amata arụmụka kpọmkwem dị na ngalaba a site na ngbanwe Set A na Set B.
| mi | k-il- añ -ø | tyi | k-otyoty- i -ø | ||||
| -hụ- | ụlọ - | ||||||
| 'Ha na-ahụ ya.' | 'Ebi m ya.' | ||||||
Amụma na-abụghị nke ọnụ
[dezie | dezie ebe o si]Ihe owuwu a anaghị ewere ihe nrịbama akụkụ, n'ụzọ dị iche na amụma ọnụ. Enwere ike isi ya na aha, adjectives, positionals, wdg. Isi arụmụka na-ewe naanị ihe nrịbama Set B.
| wäy-äl- oñ |
| ụra - - |
| 'Ahụrụ m ya.' |
Hụkwa
[dezie | dezie ebe o si]- Agala Ch'ol
- Lakandon Chʼol
- Manche Ch'ol
Ihe ndetu
[dezie | dezie ebe o si]mgbakwunye, enwere mkpuchi nke nwere ihe pụrụ iche, mana anaghị atụgharị maka ọnụọgụ, ogologo oge ma ọ bụ mmadụ. Ha na-eme na ngwaa na-atụgharị. Ha na-akparaghmgbakwunye, enwere mkpuchi nke nwere ihe pụrụ iche, mana anaghị atụgharị maka ọnụọgụ, ogologo oge ma ọ bụ mmadụ. Ha na-eme na ngwaa na-atụgharị. Ha na-akparagh