Asụsụ Kadu
obere ụdị nke | Niger–Congo, Asụsụ Naịl na Sahara ![]() |
---|---|
mba/obodo | Sudan ![]() |
Ọkwa asụsụ UNESCO | 4 severely endangered ![]() |
Asụsụ Kadu, nke a makwaara dị ka Kadugli–Krongo ma ọ bụ Tumtum, bụ obere ezinụlọ asụsụ nke mkpokọta mpaghara Kordofanian, nke etinyere na Niger–Congo . Otú ọ dị, kemgbe Thilo Schadeberg (1981), a na-ahụ Kadu dị ka Nilo-Saharan . Ajụjụ ihe akaebe maka mmekọ Niger-Congo, yana mmekọrịta Nilo-Saharan na-ese okwu. Nhazi nke enweghị nchekwa ga-emeso asụsụ Kadu dị ka ezinụlọ nwere onwe.
Nhazi
[dezie | dezie ebe o si]Blench (2006) kwuru na asụsụ Kadu na-ekekọrịta myirịta na ọtụtụ phyla asụsụ Africa, gụnyere Niger-Congo na Nilo-Saharan, na-atụ aro akụkọ ihe mere eme dị mgbagwoju anya nke njikọta asụsụ na kọntaktị. Agbanyeghị, n'oge na-adịbeghị anya, Blench na-ekwu na Kadu fọrọ nke nta ka ọ bụrụ Nilo-Saharan, yana mmekọrịta ya na Eastern Sudanic .
Dịka asụsụ Nilotic, Surmic, na Kuliak, asụsụ Kadu nwere usoro okwu ngwaa-mmalite. Agbanyeghị, ọtụtụ asụsụ ndị ọzọ nke ugwu Nuba, Darfur na mpaghara oke ala Sudan na Etiopia nwere usoro okwu ngwaa-ikpeazụ. [1]
Alaka
[dezie | dezie ebe o si]Enwere alaka atọ:
Nhazi
[dezie | dezie ebe o si]Hall & Hall (2004), dabere na Schadeberg (1987), hazie asụsụ ndị a ka ndị a.Templeeti:CladeDafalla (2000) tụnyere cognates 179 na Kadugli, Kamda, Kanga, Katcha, Keiga, Kufa, Miri, Shororo-Kursi, na Tulishi. Nsonaazụ Dafalla (2000) yiri nke Schadeberg (1989).
Nrụgharị
[dezie | dezie ebe o si]Ụfọdụ Kadu quasi-reconstructions site Blench (2006):
Gloss | Proto-Kadu |
---|---|
ọkpụkpụ | **-ku- |
ịcha, kewaa | **dị- |
ịgba egwu, bụrụ abụ, egwu | **bila |
nye | **-ɲa |
isi | **-tu |
oke, òké | **-fɛ |
ise | **turu |
Okwu atụnyere
[dezie | dezie ebe o si]Ọmụmaatụ okwu ndị bụ isi maka asụsụ Kadu:
Language | name of language | name of people | name of locality | eye | eyes | ear | ears | nose | tooth | teeth | tongue | tongues | mouth | mouths | blood | bone | bones | tree | trees | water | eat (imperative) | name | names |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Mudo | t̪u-muɗo | ka-muɗo | áyye | ɲéne (e ~ ɪ) | neesɔ | kisínɛ | ɔ́ŋgɔ́rɔk/n- | t̪íŋíni | ííni | ëëdɔ | niŋgɔ́ɔ́dɔ | níínɔ | niináádi | (t̪iŋ-)/aríída | gúba | gubúúni | nde-aadí | k-aadí | ɓííd̪í | urí | ɛrɛ | nɛ́ŋgɛ́rɛ | |
Yegang | sani ma-yɛgaŋ; d̪-ayga | ka-yɛgaŋ | ɗi ma-yɛgaŋ; k-ɛɛgaŋ | ayyɛ | nigɛ́ɛ́nɛ́ | nɔɔsɔ ~ nɔssɔ | anɔ́ɔ́sɔ́ | ɓ-/arwɔk (nostril) | t̪ɪŋɪnɪ | kɪɪnɪ | t̪aŋʊɗɔ | anɗɔ́ɔ́nɛ́ | niinʊ | namnáád̪í | arid̪ʊ | t̪úŋʊ́ɓa | kooɓá | t̪aŋaɗí | kaaɗí | ɓiid̪i | kurɪ́ | ɛrɛ | kɛrɛ́ɛ́nɛ́ |
Kufo | t̪iŋ-guufɔ | kud̪u maa-guufɔ | kuufɔ | ɛɛ | iyyɛ | nɛɛsɔ́ | íʃinɛ | mɔɔrɔ/níŋgɔrɔ | nd̪iŋiní | ŋiini | ŋɔɗɔ | ní-ŋáɗɔ | niinɔ | nitti | r̀ɗʊ | kuɓa | kuɓɔɔni | ffa | fáád̪ánɛ | ɓeeʃi | ʊʊri | ɛɛrɛ | nigirɛɛnɛ |
Miri | ti-miri, t̪umma maa-miri | kad̪u maa-miri, kad̪u maa-faɗɔ | ɲɲa maa-miri | ɔɔyɛ | iiyɛ | nɛɛsɔ | isinɛ́ | úmb-/nugúŋg-ɔrɔk (nostril) | t̪í-ŋíni | ŋíni | (ŋ)ŋáɗɔ | nagáŋgáɗɔ | niinɔ | niginíínɔ | ariid̪u | t̪uŋuɓa | kuɓʊʊní | ffa | nááfa | ɓiid̪i | ágúrri | ɛɛrɛ | nigirɛɛnɛ |
Talla | t̪in-d̪alla | kaa-d̪alla | t̪alla | ayyɛ | iyyɛ | naasɔ | isinɛ́ | ámb-/nigáŋg-árɔk | t̪-iŋŋini | iŋŋini | áŋdáɗuk | ni-ŋ́gɔɗɔ | niinɔ | niginíínɔ | ariid̪ʊ | t̪iŋguba | kuba | ffa | nááfa | ɓiid̪i | oori | ɛɛrɛ | nigirɛɛnɛ |
Tolibi | t̪ʊn-d̪uunu, t̪umma maa-d̪uunu; t̪olibi[11] | ku-d̪uunu | ku-d̪uunu | ɔɔe | iyye | nɛɛsɔ | iisɛ́nɛ́ | ḿbarɔ/nʊgʊ́mbárɔ | t̪íŋ-gini | ii-gini | ŋ́gɔɗɔ | nugúŋgɔ́ɗɔ | niinɔ | náá-, nɛ́ɛ́-níínɔ | (ǹd̪ɛ́!ríídó)/á!ríídó | kʊɓa | kʊɓooní | affá | nnááfa | ɓiid̪i | aguri | ɛɛrɛ | nɪgɛrɛɛnɛ́ |
Sangali | t̪umma ka-saŋaali | ka-saŋaali | ka-saŋaali | aaya | iiyɛ | naasɔ | easana | ɓ-/nag-ɔŋgɔ́rɔ | cíɲ(g)ini | ágini | a-ŋgɔ́ɗɔ | nɔ-, (n)agʊ-niinʊ | niinʊ | naginíínʊ | ariid̪ʊ | t̪ʊ́gʊ́ɓííní | kúɓííní | fa | afáád̪ana | ɓííjí (j ~ d̪) | agúrí | (ɛ)áárá | nɛgɛ́ráána |
Krongo | niinʊ mɔ-ɗi | kad̪u mɔ-ɗi | ɓalí-m-ɔyʊ | (kalí-m-)iiyʊ | nɛaasʊ | nísinɛ | amʊ́ʊ́ni/nɪgámʊʊni | t̪ɪn-jɪnɪ | ɪ-jɪnɪ | cɔɔɗɔ | níjɔɔɗɔ | niinɔ | munɔ́ɔ́d̪i | ʌ́ríd̪ɔ | kúɓʊ́ʊ́í | nugúɓʊ́ʊ́ní | ffa | náfat̪ani | ɓiid̪i | ágʊ́rɪ | yaari | nigíɲaari | |
Talasa | t̪alasa | kaa-d̪alasa | ayyɛ | kilyá-m-íyyɛ | nɛɛsɔ | nɛ́sínɛ | a-mʊ́ʊ́nɛ/nɛ́ga- | t̪i-giní | níd̪í-giní | t̪ɔŋɔɗɔ́ | nid̪ɔ́ŋɔɗɔ́ | niina | nim̀naad̪i | ard̪a | kʊ́ɓʊ́ʊ́ní | nʊ́gʊ́ɓʊ́ʊ́ní | ffa | nááfa | ɓiigi | aguri | ɛɛrɛ |
Ọnụọgụ
[dezie | dezie ebe o si]Ntụnyere ọnụọgụgụ n'asụsụ dị iche iche: [2]
Language | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Katcha (1) | ŋkɔ́tɔ́ | ɛɛɾa | íd̪ɔːna | iɡiiso | it id̪úmú | it id̪úmú úfúń ŋkɔ́tɔ́ | it id̪úmú úfúń ɛɛɾa | it id̪úmú úfúń íd̪ɔːna | it id̪úmú úfúń iɡiiso | ad̪aɓaaɡa |
Kadugli (Talla dialect) (2) | ŋ́ɡɔ̀ʈɔ̀k / 'ŋ́ɡàʈɔ̀k | ɛ́ːrà | ɔ̀'dɔ́ːnà | í'ɡízò | ù'dúmːù | ǹ̩dɪ̀nà'nɔ́ːɡɔ̀ | ʈìˈmízò | ùdúmːúˈdɪ̀stà | ìˈzántà | ɔ̀ˈlɔ́ːnà |
Keiga | t̪ɔ́l | arʲáŋ | t̪ɔ̀na | kisːo | t̪ʊ́mʊ | t̪ʊmaɲúŋɡʊ | aŋɗʊ́rkà | abːa | t̪aɲuŋɡaʲ | amdí |
Krongo | t-yuŋwa | t-yáaryà | t-yóotòonò | t-yóocìisò | àrwá-tì-nìisò (litː 'hit/beat-SGT-hand') | àttì kí-tì nyúŋwá | àttì kí-tì nyáaryà | àttì kí-tì nyóotòonò | àttì kí-tì nyóocìisò | àttì kí-tì n-árwá-tì-nìiso |
Tulishi (Kamda dialect) | kɔ̀ʈːɔ̀k | kɑ̀ːrɑ́ʔ | tɔ́ːnɑ̀ʔ | tíːsòʔ | tʊ̀mːʊ̀ʔ | rɔ̀sːɑ̀ʔ | kɔ́rɖɑ́ʈːɑ̀ʔ | ɑ̀ʈːɑ́ʔ | kɔ́rómɑ́dɔ̀ɓːɑ́ | tɔ̀ɓːɑ́ʔ |
Hụkwa
[dezie | dezie ebe o si]- Ndepụta okwu Kadu (Wiktionary)
Ọgụgụ ọzọ
[dezie | dezie ebe o si]- Blench, Roger. 2006. Asụsụ Kadu na Njikọ ha: n'etiti Nilo-Saharan, Niger-Congo na Afro-Asiatic. Ntụle n'ime asụsụ Nilo-Saharan, akụkọ ihe mere eme na omenala . Al-Amin Abu-Manga, L. Gilley & A. Storch eds. 101–127. Köln: Rüdiger Köppe.
- Stevenson, Roland; Roger Blench (ed). Akwụkwọ data Kadu atụnyere .
- Reh, Mechthild. 1983. Die Krongo-Sprache (nịịnọ mó-dì): Beschreibung, Texte, Wörterverzeichnis . (Kölner Beiträge zur Afrikanistik, 12.) Berlin: Dietrich Reimer.
- Schadeberg, Thilo. 1994. Ndekọ akwụkwọ akụkọ Kadu atụnyere. Afrikanistische Arbeitspapiere 40:11–48. Mahadum Cologne.
Ihe ndetu na nrụtụ aka
[dezie | dezie ebe o si]- ↑ Güldemann (2018). "Historical linguistics and genealogical language classification in Africa", in Güldemann: The Languages and Linguistics of Africa, The World of Linguistics series. Berlin: De Gruyter Mouton, 58–444. DOI:10.1515/9783110421668-002. ISBN 978-3-11-042606-9.
- ↑ Chan (2019). The Nilo-Saharan Language Phylum. Numeral Systems of the World's Languages.
- Dafalla, Rihab Yahia. 2000. Ntụnyere ụda olu nke otu asụsụ Katcha Kadugli n'Ugwu Nuba . Akwụkwọ edemede MA, Mahadum Khartoum.
- Schadeberg, Thilo C. 1981. "Nhazi nke otu asụsụ Kadugli" . Nilo-Saharan, ed. nke TC Schadeberg na M. Lionel Bender, p. 291–305. Dordrecht: Foris Publications.