Asụsụ Tîrî
Tiri (Ciri, Tĩrĩ), ma ọ bụ Mea ( Ha Mea ), bụ asụsụ Oceanic nke New Caledonia .
Ụtọ asụsụ
[dezie | dezie ebe o si]Nkpọaha na onye na-akara
[dezie | dezie ebe o si]Tîrî nwere ụdị nnochiaha abụọ: nnọchiaha nkeonwe, nke na-arụtụ aka na onye, ọnụọgụgụ na ikpe, na nnọchiaha mmadụ, nke nwere naanị otu ụdị ma bụrụkwa nke amachibidoro n'iji ha eme ihe (Osumi, 1995, p. 38).
Dịka aha ndị ọzọ niile dị na Tîrî, nnọchiaha nwere ike ịnọ n'ọkwa dị iche iche n'ime nkebiokwu ahụ (Osumi, 1995, p. 37). Ha nwere ike ịpụta dị ka isi okwu nke ngwaa ahụ, nke akara isiokwu nrâ ma kwenye n'ime mmadụ na ọnụ ọgụgụ ya na nnọchiaha isiokwu dị na predicate ; ihe nke ngwaa; ihe nke preposition; ma ọ bụ onye isi amụma (Osumi, 1995, p. 37–38).
Mgbe ha pụtara n'ime akpaokwu ngwaa, nnọchiaha onwe onye na-egosi nkwekọrịta n'onwe yana nọmba ya na isiokwu aha ya bụ nke na-esote predicate (Osumi, 1995, p. 38).
| N'efu | Isiokwu | Ihe/nwere | |||
|---|---|---|---|---|---|
| otu | Onye mbụ | nrô | u | rô | |
| Onye nke abụọ | nrü | ke | nrü | ||
| Onye nke atọ | nrî | nrâ | nrî | ||
| abuo | Onye mbụ | na-agụnye | haru | ru | ru |
| nanị | komu | komu | komu | ||
| Onye nke abụọ | ku | ku | ku | ||
| Onye nke atọ | nro | ru | ru | ||
| otutu | Onye mbụ | na-agụnye | hari | ri | ri |
| nanị | kevi | kevi | kevi | ||
| Onye nke abụọ | wiri | wiri | wiri | ||
| Onye nke atọ | nro | rri | rri | ||
Nnọchiaha onwe onye na Tîrî na-akakwa akara nchikota nke ndị na-ege ntị na onye mbụ na-abụghị otu, ma a na-ejikarị eme ihe maka ndị nrụtụ aka mmadụ (Osumi, 1995, p. 39). Ihe atụ dị n'okpuru na-egosi ojiji kwesịrị ekwesị nke onye nke atọ nke otu nrâ (ka a ghara inwe mgbagwoju anya na nke ikpeazụ nrâ, nke na-eme dị ka ihe nrịbama isiokwu maka nhọrọ nhọrọ isiokwu toni ). Ọ bụ ezie na enwere ike iji nnọchiaha onye nke atọ mee ihe maka ụlọ ọrụ na-abụghị mmadụ (ebe onye nke mbụ na nke abụọ na-ekwu okwu n'ozuzu naanị mmadụ), ndị na-ekwu okwu na-ejikarị ya eme ihe n'ụdị ya ọbụna mgbe enwere ihe karịrị otu onye ntụgharị, dị ka a hụrụ n'okpuru (Osumi, 1995, p. 39). Dịka e gosiri na tebụl dị n’elu, nnochiaha Tîrî na-agbanwe ụdị dabere ma a na-eji ha dị ka ebumnuche, ebumnobi ma ọ bụ ụdị efu, nke ikpeazụ gụnyere ọtụtụ ụdị nnọchiaha ndị ọzọ, dị ka nnọchiaha nke agbagoro n'elu wee mee ahịrịokwu-na mbụ, dịka a hụrụ n'okpuru (Osumi, 1995, p. 39–40). Ọ bụ ezie na a na-ekewa ha dị ka nnochiaha ka ha na-ejupụta oghere nnọchiaha isiokwu, nnọchiaha aha abụọ nke Tîrî na-egosi enweghị mgbanwe karịa nnochiaha onwe onye. Ha anaghị egosi ọdịiche ọ bụla maka mmadụ ma ọ bụ ọnụọgụ ma na-eme naanị n'ụdị ha dị iche iche nke hêrrê na va, enweghị ike ịpụta ebe ọ bụla karịa ọnọdụ nnọchiaha isiokwu (nke mbụ na nkebi okwu ngwaa), ọ dịghị mgbe ọ bụla isiokwu na-esote ya (Osumi, 1995, p. 41).
Ndị na-ekwu okwu na-eji hêrrê na-ezo aka n'ọnụọgụ ọ bụla nke ụlọ ọrụ a na-akọwapụtaghị mgbe ha achọghị ma ọ bụ na-echeghị echiche ịkọwapụta onye nrụtụ aka dịka onye nnọchite anya ihe (Osumi, 1995, p. 41), dị ka ihe atụ dị n'okpuru. Nke a dị iche n’ihe atụ a dị n’okpuru ebe a, bụ nke o yikarịrị ka ọ ga-eji ọkà okwu chọrọ igosi na otu onye mere otu ihe ahụ (Osumi, 1995, p. 42). Ọ bụ ezie na a na-ejikarị hêrê na-ezo aka n’ebe mmadụ nọ, a na-eji pronoun na-abụghị onye va mee ihe n’otu aka ahụ na-ezo aka na ndị na-abụghị mmadụ, n’agbanyeghị na nke a abụghị mgbe nile (Osumi, 1995, p. 43). Va na-akpa àgwà ka ndị bekee na-akpọ ya na nke ahụ ruo n’ókè ha nwere ike na-ezo aka n’ihe abụọ ahụ kpọmkwem (dịka ọ tara gị?; Gịnị bụ ihe ahụ n’ebe ahụ? ) nakwa amụma (dịka Ọ bụ eziokwu . 43). Enwere ike iji nnochite anya isiokwu na njikọ nke ogologo - aspect markers ei 'ọdịnihu' na ' zuru oke, n'ezie, doro anya', nke mere na ọtụtụ nnọchiaha nwere ike gbanwee ụdị ụda ha (lee ihe atụ dị n'okpuru ebe a, nke ejikọtara onye nke abụọ otu ke ) (Osumi, 1995, p. 170).
Nnweta
[dezie | dezie ebe o si]Tîrî, dị ka ọtụtụ asụsụ Oceanic, na-egosipụta ọtụtụ ụdị ihe owuwu ihe, gụnyere prepositions nwere, classifiers nwere na aha ejikọtara (Osumi, 1995, p. 144). Ihe owuwu nke oge gboo gụnyere aha abụọ na- egosi na onye nke ọzọ nwere nke ọzọ. Tîrî nwere ụdị mmekọ abụọ nke inwe, ihe onwunwe na-agaghị ekwe omume na ihe nke nwere ike ịpụnara (Osumi, 1995, p. 145). Ihe onwunwe na-enweghị ike ịwepụ na-akọwa mmekọrịta dị n'etiti ndị na-atụgharị uche abụọ dị ka ikwu na ibe, ebe ihe onwunwe nwere ike ịkọwa mmekọrịta na-abụghị nke sitere na ya dị ka nwe nwa oge ma ọ bụ mkpakọrịta afọ ofufo (Osumi, 1995, p. 145).
| prepositional nwere | Pụtara |
|---|---|
| nrâ | Ihe nrịbama isiokwu / ihe nwere, 'nke'
Enwe nwa oge ma ọ bụ mmekọrịta afọ ofufo |
| rrê | Ụdị dị iche iche nke otu morpheme, akara nwere, 'nke'
Gosipụta ihe onwunwe nkeonwe |
| ọ | Ihe nrịbama nwere, 'nke'
Iji ọkụ na-ekpo ọkụ ma ọ bụ isi nri |
nrâ na-arụ ọrụ dị ka ma isiokwu yana akara nwere mgbe ọ na-ebute akpaokwu aha. Dịka ihe nrịbama nwere, ọ na-ejikọ onye nwe ya na nkebiokwu aha bu ụzọ, na-atụ aro ịnwe nwa oge (Osumi, 1995, p. 145). Na Tîrî, ọtụtụ aha nwere ike ime na nrâ. Ọdịiche nrịbama nwe nwe rre/rrê bụ naanị aha, mwâ 'hut', wâ 'boat' na ò 'pot' (Osumi, 1995, p. 146). Akpaokwu aha nwere nke nwere ike ime na preposition ò bụ nanị nre 'ọkụ, nkụ' ma ọ bụ ogige nwere nre : mee-nre 'bitation', pwò-nre 'touch', na mwârrâ-nre 'ọkụ ọkụ' (Osumi, 1995, p. 147). Mmekọrịta nwere nke ọ na-egosipụta na-emetụta ọkụ, n'ebumnobi nke ikpo ọkụ ma ọ bụ isi ihe. N'ihe atụ ndị a, prepositions ndị nwe, nrâ, rrê na ò dị n'etiti aha abụọ, dịka ọ dị n'usoro dị n'elu.
Ọkwa nke nwere
[dezie | dezie ebe o si]Ụdị mwepu ọzọ bụ n'ihe owuwu ebe aha ndị ahụ nwere na-apụta n'ụdị nke nwere nhazi ọkwa. Ọkwa nke nwere na-ejikọta ya na ndị nnochite anya ma ọ bụ n'aha ma ha na-arụ ọrụ iji chọpụta ọdịdị nke ihe onwunwe kama ịhazi ya (Osumi, 1995, p. 49). Na Tîrî, n'adịghị ka asụsụ ndị ọzọ, aha ọ bụla nwere ike ime na nhazi ọkwa nwere. Ha mejupụtara ndị a: e-, ere-, hwee-, odho-, hwiie-, êê- na hêê- (Osumi, 1995, p. 49).
| Classifiers nwere | Pụtara |
|---|---|
| e- | N'ozuzu starches, a ga-eri |
| ere- | N'ozuzu mkpụrụ osisi, a ga-eri |
| hwee- | Anụ izugbe ma ọ bụ akwa, a ga-eri |
| odho- | Ihe a ga-aṅụ mmanya |
| hiee- | Ihe a ga-ata |
| ee- | Osisi na-eto n'ala onye nwe ya, ma ọ bụ a ga-akụ ya |
| hụ- | Na-ezo aka n'ihe bụ nke onye nwe ya site n'iwu ma ọ bụ omenala |
Na Tîrî, enwere ike idowe nhazi ọkwa n'ihu ma ọ bụ emechaa aha ahụ, dịka a hụrụ n'okpuru (Osumi, 1995, p. 149).
NP (nwere) POSS. CLASSIFIER NP (onye nwe ya)
MA ọ bụ,
POSS. CLASSIFIER NP (onye nwe ya) NP (nwere)
Ihe onwunwe enweghị atụ
[dezie | dezie ebe o si]Aha ndị na-eme na ihe onwunwe na-enweghị ike ịgbagha bụ n'ozuzu nke ndị nrụtụ aka ha enweghị ịdị adị nwere onwe ha mana ha nwere ihe jikọrọ ya na otu (Osumi, 1995, p. 152). Na Tiri, ihe onwunwe a na-apụghị ịgbagha agbagha bụ nchikota nke aha abụọ na nhazi ndị a:
NP (nwetara) – NP (onye nwe ya) (Osumi, 1995, p. 152).
Ụdị aha ejikọta
[dezie | dezie ebe o si]Enwere ụdị aha abụọ ejikọtara ọnụ, aha ejikọta na aha njikọ. Klas a bụ ihe a na-apụghị ịgbagha agbagha n'ihi na ndị na-ezo aka na aha ndị ahụ nwere n'ụzọ ụfọdụ a na-apụghị ịpụ apụ, dịka ọmụmaatụ, ikwu na ibe na akụkụ ahụ. Ọtụtụ mgbe, onye nwe ya enweghị ike ịchịkwa ihe onwunwe ahụ.
Aha ejikọtara
[dezie | dezie ebe o si]Aha ejikọtara bụ ndị nwere nnochiaha nke nwere suffixes ma ọ bụ jikọtara ya na onye nwere aha (Osumi, 1995, p. 59). Ha na-agụnye aha na-ezo aka na ikwu, ahụ ma ọ bụ osisi ma ọ bụ akụkụ ndị ọzọ na-adịghị ndụ, nzuzo ma ọ bụ nke ahụ ma ọ bụ osisi, àgwà ma ọ bụ ihe onwunwe na mmetụta ma ọ bụ mmalite nke ihe omume mmadụ (Osumi, 1995, p. 153).
Enwere ike ijikọta ha na mgbọrọgwụ ọzọ ma ọ bụ aha ma ọ bụ ngwaa, na nhazi ihe (Osumi, 1995, p. 59). Dịka ọmụmaatụ nke afiraa 'nwunye', ebe ọ jikọtara ya na onye nke atọ nwere nrî :
| Akụkụ ahụ dị n'èzí nke anụmanụ ma ọ bụ mmadụ | Ihe nzuzo ma ọ bụ ngwaahịa anụ ahụ nke anụmanụ ma ọ bụ mmadụ | ||
|---|---|---|---|
| ô | Isi | tufarị | Saliva |
| nri | Ọnụ | fwîî | Ihe mgbu |
| ndewo | Ụkwụ | koo | Agbọpụta |
Ihe atụ nke ọnụ akụkụ ahụ ya na onye mbụ nwere otu rò:
Aha njikọ
[dezie | dezie ebe o si]Njikọ aha ndị na-ezo aka so na ụdị aha ejikọta ọnụ dị ka ikwu na ibe na ahụ ma ọ bụ osisi ma ọ bụ akụkụ ndị ọzọ na-adịghị ndụ. A na-ejikọta ha na nnochiaha ma ọ bụ isi nke nkebi ahịrịokwu, ebe egosiputa mmekọrịta nke nwere site na njikọ morpheme -nrâ- (Osumi, 1995, p. 62) . Ihe owuwu a nwere ụdị a:
NP (nwetara) – nrâ (njikọ) – NP (onye nwe ya) (Osumi, 1995, p. 154).
Mgbe onye nwe ya bụ onye mbụ dị iche, a na-ahapụkarị njikọ morpheme -nrâ- dịka a hụrụ n'okpuru. -nrâ- dịkwa otu n'ụdị ya na njiri mara izugbe. Ya mere, aha njikọ yiri aha nkịtị nke ndị nwe nrâ na-esochi ya. Ihe owuwu abụọ a siri ike ịmata ọdịiche, aha njikọ na-egosi ihe onwunwe na-enweghị ike ịpụ apụ na enweghị ike ikewapụ ya na onye nwe ya site na mmewere (Osumi, 1995, p. 154).
Klas nke aha a gụnyere ụfọdụ n'ime okwu ndị dị na ndepụta na-esonụ.
| Akụkụ ahụ dị n'èzí nke anụmanụ ma ọ bụ mmadụ | Ihe nzuzo ma ọ bụ ngwaahịa anụ ahụ nke anụmanụ ma ọ bụ mmadụ | ||
|---|---|---|---|
| ao | Ntị | ọfọ | Ọsụsọ |
| ôfaò | mpi (nke ehi) | nruâ | Unyi (nke ahu) |
| jaw | Ọdụdụ | tọgbọrọ | Obụpde |
Enwere ike ịnwe aha njikọ mgbagwoju anya nke morphological, nke gụnyere aha ejikọta ma ọ bụ aha ọnọdụ na ọnọdụ nke mbụ, yana aha njikọ dị na nke abụọ (Osumi, 1995, p. 64).
Ọ bụ ezie na ihe atụ ndị a na-anọchi anya ezughị ezu maka ma bounds na njikọ aha, ha na-egosi na ọ dịghị ihe dị iche n'usoro n'etiti subclass abụọ. Nyocha nke Tîrî corpus nke Midori Osumi (1995, p. 65) chọpụtara na enwere aha iri atọ na atọ na-ekwu maka akụkụ ahụ dị n'èzí ma e jiri ya tụnyere naanị aha njikọ ise. Nke a na-egosi na enwere ọdịiche dị na semantic n'etiti subclass. Dịka ọmụmaatụ, n'etiti aha njikọ ise bụ ao- 'cheek' bụ naanị nke na-ezo aka na akụkụ ahụ mmadụ dị n'èzí ebe ndị ọzọ na-ezo aka na anụ ọhịa na akụkụ ụmụ ahụhụ (Osumi, 1995, p. 65). Nke a na-egosi na akụkụ ahụ mmadụ niile dị n'èzí bụ aha ejikọtara, ma ewezuga ao- in Tîrî (Osumi, 1995, p. 65).
Ntụaka
[dezie | dezie ebe o si]- Osumi, M. (1995). Tinrin Grammar . Honolulu: Mahadum nke Hawai'i Press.