Asụsụ Teiwa
Teiwa (a na-akpọkwa Tewa ) bụ asụsụ Papuan a na-asụ n'agwaetiti Pantar dị n'ebe ọwụwa anyanwụ Indonesia . Àgwàetiti ahụ bụ nke abụọ kasị ibu na Alor Archipelago, dị nnọọ n'ebe ọdịda anyanwụ nke kasị ibu n'àgwàetiti Alor .
Teiwa bụ asụsụ dị mfe nke morphosyntactically nwere ntakịrị ntụgharị ma bụrụ nke a kọwara ya dị ka asụsụ kewapụrụ, makwaara dị ka asụsụ nyocha. A na-akpọ ya site na usoro nnọchiaha dị mgbagwoju anya.
Nhọpụta
[dezie | dezie ebe o si]A makwaara Teiwa dị ka Bahasa Teiwa (asụsụ Teiwa) na Indonesia. Teiwa n'onwe ya bụ ngwakọta ọnụ na enwere ike ịtụgharị ya ka tei wa, nke pụtara "akwụkwọ osisi". Okwu ahụ bụ "Teiwa" sitere n'aha ndị isi na-asụ ya. N'ozuzu, mgbe ndị na-asụ Teiwa na-ezo aka n'asụsụ nke ha, karịsịa iji mee ka ọ dị iche na asụsụ mba Indonesian, ha na-akpọ ya "pitarau" (asụsụ anyị).
Nhazi
[dezie | dezie ebe o si]A na-ekewakarị Teiwa dị ka akụkụ nke ezinụlọ asụsụ Trans-New Guinea, mana nke a na-arụrịta ụka. Otu ihe kpatara ya bụ ntakịrị ihe akaebe na-egosi na ọ bụ nkwuwa okwu nakwa nnukwute ebe dị anya site n'àgwàetiti New Guinea. Nhazi ọzọ bụ akụkụ nke ezinụlọ asụsụ Timor-Alor-Pantar, nke dị ihe dị ka afọ 3000. N'ime ezinụlọ asụsụ a, a na-ekewa Teiwa n'ime obere ezinụlọ nke asụsụ Alor-Pantar, nke dị 20 na ọnụọgụ. Nkewa nke a gbadoro ụkwụ na ọnụ ọgụgụ cognates dị elu yana sistemu nnọchiaha yiri nke ahụ.
ndabere
[dezie | dezie ebe o si]A na-asụ Teiwa n'agwaetiti Pantar, nke bụ akụkụ nke Alor Archipelago, nke dị n'etiti Australia na Indonesia . Àgwàetiti ahụ dị ihe dịka 1000 kilomita site na isi agwaetiti New Guinea . Ọ na-agbatị 50 km site n'ebe ugwu ruo ndịda, na n'etiti 11 na 29 km site n'ebe ọwụwa anyanwụ ruo ọdịda anyanwụ. E kewara agwaetiti a ụzọ abụọ dị iche iche nke mpaghara ala: ala kpọrọ nkụ na obere ndị mmadụ bi n'ebe ọdịda anyanwụ, na ugwu ugwu dị n'ebe ọwụwa anyanwụ, bụ ugwu ugwu, ugwu mgbawa na ndị mmadụ bi na ya.
Enwere ndị na-asụ obodo Teiwa 4000 edekọtara na 2010. Ndị na-ekwu okwu na-ebikarị na desas (obodo ndị nchịkwa na Indonesia) Lebang, Boweli, Kalib, Nule, Kadir, na Madar, obodo nke ndị bi na 460 (dị ka nke 2007). Lebang bụ obodo bụ́ isi, ebe ọtụtụ mmadụ ka na-asụ Teiwa, ma ndị na-eto eto na ndị agadi. Ka o sina dị, asụsụ obodo Indonesian yana Alor- Malay nke ndị China na-emetụtakarị bụ ndị ọgbọ na-eto eto na-asụ ma jiri ya na-akụzi ihe n'ụlọ akwụkwọ. N'ihi ọnụ ọgụgụ ndị na-asụ obodo a na-ebelata, e depụtara Teiwa dị ka asụsụ dị ize ndụ .
Grammar nke Teiwa site n'aka Marian Klamer bụ naanị akwụkwọ asụsụ ma e wezụga ndepụta okwu dị nkenke sitere na Stokhof (1975). Klamer chịkọtara ọtụtụ data ya n'ime obodo Madar.
fonology
[dezie | dezie ebe o si]Nke a bụ nkọwa ụda olu Teiwa:
Consonants
[dezie | dezie ebe o si]Teiwa nwere ndekọ nke consonants 20, nnukwu ego n'ihe metụtara asụsụ Papuan ndị ọzọ. Na tebụl dị n'okpuru ebe a, a na-enye ihe nnọchianya nke ụda olu na brackets n'aka nri. Ọdịiche dị n'etiti pharyngeal na glottal fricative na-egosi onwe ya dị ka ihe pụrụ iche n'ime asụsụ nke Eastern Indonesia, dị ka ịdị adị nke ma mmiri mmiri /l/ na /r/.
| Bilabial | Labiodental | Alveolar | Palatal | Velar | Uvula | Pharyngeal | Glottal | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ihu imi | m | n | ŋ ⟨ ⟩ | |||||
| Plosive | p b | t d | k ɡ | q | ʔ ⟨ ' ⟩ | |||
| Nke na-ese okwu | ɸ ⟨ f ⟩ | v | s | ħ ⟨⟩ | h | |||
| Semivowel | w | j ⟨ y ⟩ | ||||||
| Trill | r | |||||||
| N'akụkụ | l |
- nke adjectives
* A na-ebu ụzọ gbanwee ntọala adjentival ka ọ bụrụ ngwaa site na ngbanwegharị, ka e wee kwe ka emegharịghachi suffix realis (naanị ngwaa ka enwere ike ịtụgharị ya na ezigbo suffix).
- nke ọnụọgụgụ
- nke aha
Mgbanwegharị aha na-adịkarị ụkọ, ọ dịghịkwa egosi ọtụtụ nkesa.
Ezinụlọ
[dezie | dezie ebe o si]Ndị Teiwa na-ebi n'ezinụlọ dịpụrụ adịpụ, nke patrilineal : ụmụ bụ ndị ezinụlọ nna. Okwu a bụ "Teiwa" na-ezo aka na otu agbụrụ (sub) ndị nwere otu nna ochie. Alaka Teiwa n'ime akụkụ abụọ (ọkara), nke bụ nnukwu usoro ọmụmụ dị iche iche, nke ọ bụla gụnyere ọtụtụ ezinụlọ.
| Teiwa | |
|---|---|
| I. | II. |
| Barakala | Nọmba |
| La Builan | Kakalau |
| Salanggalu | Lau Wad |
| Maligi | Loxog |
| Hukung | Kaloman Goqar |
| Kwesịrị | |
A na-akpọ ụmụaka nwere 1) aha agbụrụ, 2) aha 3) aha ezinụlọ nna, dịka ọmụmaatụ Teiwa Jance Wa'ng.
Sistemụ ezinụlọ
[dezie | dezie ebe o si]Usoro ikwu nke Teiwa gbadoro ụkwụ na nwanne nna . Nke a pụtara na a na-ewere ụmụaka nke ụmụnne nwoke ma ọ bụ nwanyị ibe ha dị ka nwanne (nwanne, nwanne), yabụ na ha adịghị mma maka alụmdi na nwunye. A na-ahụ ụmụaka nke ndị na-abụghị nwoke ma ọ bụ nwanyị ibe nke nne na nna dị ka ndị nne na nna ma bụrụ ndị zuru oke maka alụmdi na nwunye na ibe ha. Ụmụntakịrị a nọkwa n'agbụrụ dị iche karịa ụmụ ụmụnne nwoke na nwanyị na-emekọ ihe ọnụ nke nne na nna.
Usoro ikwu
[dezie | dezie ebe o si]Edepụtara isi okwu ndị ikwu ebe a:
| emeq | nwunye |
| misi | di |
| bif | nwa, 'nwanne nke nta' |
| biar (kriman) | umuaka |
| na-gas kai | nwanne m nwanyị |
| n-ian kai | nwanne m nwoke |
| n-anyi | (nwanyị) nwanne nne ego, na ezinụlọ ọzọ |
| na-dias | (nwoke) nwanne nne nke ego, na ezinụlọ ọzọ |
| na-rat (emaq) | ada nwanne ego, na ebo ozo (onye di nwayi nwere ike ime) |
| na'ii | nwa nwanne ego, na ezinụlọ ọzọ ( ọgọ nwoke nwere ike ) |
| na-rata' | nna m/nne m |
| na-oke | nwa nwa m |
"Ụmụnna klas" na-ezo aka n'ezie ụmụnne, yana ụmụaka nke nwanne nne na nwanne nna . Ebe ọ bụ na a na-ewere ya dị ka mkparị ịkpọ ndị ezinụlọ aha ha, a na-akpọ ụmụnne ndị a dị ka ndị tozuru okè na bif mgbe ha dị obere, na ka'au mgbe otu nwoke na nwanyị na-ekwu okwu.
"Nne na nna classificatory" bụ nwanne nna ( n-oma 'nna m'), yana nwanne nne ( na-xala 'nne m'). Ya mere, onye ọ bụla nwere nne na nna abụọ.
Ntụaka
[dezie | dezie ebe o si]Ọgụgụ ọzọ
[dezie | dezie ebe o si]- Klamer (2010). A Grammar of Teiwa. Berlin: De Gruyter.
- Klamer [first published 2014] (2017). "The Alor-Pantar languages: Linguistic context, history and typology", in Klamer: The Alor-Pantar languages: History and Typology, second, Studies in Diversity Linguistics, Berlin: Language Science Press. DOI:10.5281/zenodo.437098.
Njikọ mpụga
[dezie | dezie ebe o si]