Gaa na ọdịnaya

Asụsụ Tonga (Zambia na Zimbabwe)

Shí Wikipedia, njikotá édémédé nke onyobulạ
Tonga
isiTonga
Spoken in: Zambia, Zimbabwe
Total speakers: Templeeti:Sigfig million
Language family: Nnijer–Kongo
 Atlantic–Congo
  Benue–Congo
   Bantoid
    Bantu
     Botatwe
      TongaTempleeti:Infobox Language/scriptTempleeti:Infobox Language/official
Language codes
ISO 639-1: none
ISO 639-2: —
ISO 639-3: dov — Dombe
Note: This page may contain IPA phonetic symbols in Unicode.

Tonga ( Chitonga ), nke a makwaara dị ka Zambezi, bụ asụsụ Bantu nke ndị Tonga na-asụkarị ( Bantu Batonga ) bụ ndị bi na mpaghara ndịda, mpaghara Lusaka, Central Province na mpaghara ọdịda anyanwụ nke Zambia, na n'ebe ugwu Zimbabwe . Asụsụ a bụkwa ndị Iwe, Toka na ndị Leya na ndị ọzọ, yana ọtụtụ ndị Zambia na ndị Zimbabwe na-asụ asụsụ abụọ. Na Zambia, a na-akụzi Tonga n'ụlọ akwụkwọ dị ka asụsụ mbụ na mpaghara ndịda, Lusaka na Central Provinces.

Asụsụ a bụ onye otu Bantu Botatwe ma Guthrie kewara ya dị ka M64. N'agbanyeghị aha ndị yiri ya, Tonga Zambia enweghị njikọ chiri anya na Tonga nke Malawi (N15), asụsụ Tonga nke Mozambique (Gitonga: S62), ma ọ bụ Tonga nke mpaghara Tete dị n'ebe ugwu ọdịda anyanwụ Mozambique, nke nwere njikọ chiri anya na Sena na Nyungwe.

Ọ bụ otu n'ime asụsụ ndị isi na Zambia, yana Bemba, Lozi na Nyanja . Enwere olumba abụọ pụrụ iche nke Tonga: Valley Tonga na Plateau Tonga. Ndagwurugwu Tonga na-asụkarị na ndagwurugwu Zambezi na mpaghara ndịda nke Batonga ebe Plateau Tonga na-asụ karịa gburugburu Monze District na mpaghara ugwu Batonga.

Tonga toro dị ka asụsụ a na-asụ, e deghịkwa ya n'ụdị ederede ruo mgbe ndị ozi ala ọzọ rutere n'ógbè ahụ na narị afọ nke 19. Ọ bụ ezie na ọnụ ọgụgụ na-amụbawanye akwụkwọ n’asụsụ ahụ, a hazighị ya nke ọma, ndị na-asụ otu olu nwekwara ike inwe mkpụrụ okwu dị iche iche maka otu mkpụrụ okwu ozugbo etinyere ya n’ime ederede.

fonology

[dezie | dezie ebe o si]

Consonants

[dezie | dezie ebe o si]
  • /l/ nwekwara ike ịnụ dị ka ụda mgbata [ɾ] na mgbanwe efu.
  • A na-anụkwa post-alveolar affricates /t͡ʃ, d͡ʒ, ⁿd͡ʒ/ ka palatal akwụsị [c, ɟ, ᶮɟ] na mgbanwe efu n'etiti olumba.
  • /w/ nwekwara ike ịnụ dị ka labio-palatal [ɥ] mgbe ọ na-eme tupu /i/.
  • /f, v/ nwekwara ike ịnụ dị ka glottal fricatives [h, ɦ] n'asụsụ Plateau. [1]
  • A na-anụ /sʲ, zʲ/ dị ka ndị na-enweghị olu na ume palatal approximant [j̊, j̤] na olumba ugwu. [2]
  • Opekempe, ụfọdụ ndị na-ekwu okwu nwere ọpịpị imi bibial ebe ndị agbata obi nwere /mw/, dị ka ọ dị na mwana 'nwa' na kunwa 'ịṅụọ'.

Udaume

[dezie | dezie ebe o si]
N'ihu Central Azu
Mechie i iː u uː
N'etiti eeː o oː
Mepee a aː

Ngwaa

[dezie | dezie ebe o si]

Tonga ma ọ bụ Citonga na-agbaso ụkpụrụ asụsụ Bantu ọkọlọtọ. Otu okwu nwere ike ịgụnye ihe nrịbama isiokwu, ihe nrịbama siri ike, ihe kpọmkwem, na ọbụna ihe na-apụtaghị ìhè, jikọtara ya na mgbọrọgwụ ngwaa n'onwe ya.

Ọgba aghara Ihe nrịbama akwara Ọmụmaatụ
Isiokwu- (akara akara) - mgbọrọgwụ ngwaa (na-agwụ) Onye mbụ "ndi" na-eme ihe s/o kwesịghị ịdị na-eme "kukuta"
Dị Mfe (okwu ngwaa) Ndakuta
Ugbu a zuru oke -a- (mkpọrọgwụ ngwaa) -ide Ndikutide
Na-aga n'ihu ugbu a -la- Ndilakuta
Ogologo oge dị ugbu a -la-(mkpọrọgwụ ngwaa) -a Ndilakuta
Ochie gara aga (Ofefe nke Taa) -ali- (mkpọrọgwụ ngwaa) -ide ndalikutide
Mfe Gara aga -aka- ndakakuta
Na nso nso a gara aga na-aga n'ihu -ali-ku- (mgbọrọgwụ ngwaa) ndalikukuta
Omume gara aga na-aga n'ihu -akali-ku- (mgbọrọgwụ ngwaa) Ndakalikukuta
Ogologo oge gara aga -aka- ndakakuta
Ọdịnihu dị nso -la- Ndilakuta
Ọdịnihu Dị Mfe -ya-ku-(mkpọrọgwụ ngwaa) -a Ndiyakuku
Omume Ọdịnihu -niku-(mkpọrọgwụ ngwaa) -a ndinkukuta
Extended Future (Echi ma ọ bụ mgbe echi) -yaku-(ngwaa)-a ndiyakukuta

Sistemụ tonal

[dezie | dezie ebe o si]

Tonga bụ asụsụ ụda olu, nwere mkpụrụokwu dị elu na nke dị ala. Ndokwa nke ụda dị mgbagwoju anya ma dị iche na nke asụsụ Bantu ndị ọzọ; dịka ọmụmaatụ, syllable nke dị ala na Tonga nwere ike ịdị elu n'okwu ọnụ n'asụsụ Bantu ndị ọzọ ma ọzọ. Ọtụtụ ndị ọkà mmụta, malite na AE Meeussen na 1963, agbalịwo ịchọpụta iwu maka ebe a ga-etinye ụda.

Otu akụkụ nke usoro ụda olu bụ na ụda dị elu na-ekewapụ site na ebe mbụ ha wee gaa n'aka ekpe, dị ka e gosiri na ihe atụ ndị a:

  • í b ú si 'smoke'
  • ibusu 'ntụ ọka'

N'okwu ndị a, ụda mbụ dị elu nke mgbọrọgwụ -sí abanyela na prefix ibu-, ebe ụda dị ala nke -su emetụtaghị prefix.

Ihe atụ dị n'elu nke aha aha dị mfe ịkọwa. Otú ọ dị, ụda nke usoro okwu dị mgbagwoju anya. Enwere ike ịhụ ọmụmaatụ nke otu egwuregwu mgbagwoju anya nke Meeussen na Goldsmith tụlere n'okpuru:

  • ndi-la-lang-a 'Ana m ele'
  • nda-lang-a 'm tetara'
  • ba-la-lang-a 'ha na-ele'
  • ndi-la-bon-a 'Aga m ahụ'
  • nda-bon-a 'ahụrụ m'
  • ba-l á -bon-a 'ha ga-ahụ'

Ụda dị elu dị na tense-marker la na ngwaa nke anọ na-agbagwoju anya. Ọ bụrụ na ọ sitere na ngwaa mgbọrọgwụ bon, ọ na-esiri ike ịhụ ihe kpatara na ọ naghị apụta na onye nke mbụ ndi-la-bon-a .

Ụfọdụ ndị ọkà mmụta, dị ka Carter na Goldsmith, enyochala Tonga dị ka ndị nwere ma ụda na accent (olu olu na Tonga bụ tumadi na syllable obere ụda). Ndị ọzọ, dị ka Pulleyblank, na-enyocha otu data ahụ naanị n'usoro iwu ụda, na-enweghị mkpa iwebata ụda olu.

Ntụaka

[dezie | dezie ebe o si]
  1. ↑ Sibajene (2013). A dialectological study of Tonga. University of Zambia. 
  2. ↑ Carter (2002). An outline of Chitonga grammar. Lusaka, Zambia: Bookworld Publishers. 

Njikọ mpụga

[dezie | dezie ebe o si]

 

Ewepụtara na https://ig.wikipedia.org/w/index.php?title=Asụsụ_Tonga_(Zambia_na_Zimbabwe)&oldid=201229