Asụsụ Tsakhur
Tsakhur ( Azerbaijani ; Russian ) bụ asụsụ Lezgic nke ndị Tsakhurs na-asụ na ugwu Azerbaijan na ndịda ọdịda anyanwụ Dagestan ( Russia ). Ihe dị ka mmadụ 11,700 na-asụ ya na Azerbaijan nakwa ihe dị ka mmadụ 10,600 na-asụ ya na Russia. Okwu Tsakhur sitere n'aha obodo Dagestani ebe ndị na-asụ asụsụ a mejupụtara ọtụtụ.
Ọ bụ ezie na Tsakhur nọ n'ihe ize ndụ na obodo ndị dị nso na kọntaktị Azerbaijani, ọ na-agbasi ike na obodo ndị ọzọ, na-enweta a ma ama na mpaghara ahụ, a na-ahụ na uto nke mmasị ịmụ Tsakhur na ụlọ akwụkwọ na otu na-eto eto nke ihe mmụta Tsakhur. Nkewa Tsakhur dị ka " Atlas of the World's Languages in Danger " nke UNESCO na-etinye n'ihe egwu. [1]
Nhazi
[dezie | dezie ebe o si]Tsakhur bụ nke otu Lezgic nke ezinụlọ asụsụ Northeast Caucasian . Ndị Tsakhur na-akpọ asụsụ ha C'a'ꭓna miz .
Akụkọ ihe mere eme
[dezie | dezie ebe o si]Akwụkwọ mbụ edere ede nke Tsakhur laghachiri na 1895 ma a na-akpọ ya Roderich von Erckert . Adolf Dirr bipụtara nkọwa mbụ nke ụtọ asụsụ Tsakhur na 1913.
Na 1930s, e mepụtara ụdị edemede nke Tsakhur. Malite n’afọ 1934, a na-akụzi asụsụ ahụ n’ụlọ akwụkwọ praịmarị dị na Azerbaijan na Dagestan . Na 1938, a kwụsịrị iji Tsakhur edemede na Azerbaijan ma nwetaghachi ọkwa ya na 1989.
Mkpụrụedemede Tsakhur dị na Azerbaijan gbadoro ụkwụ na mkpụrụedemede Latịn, ebe asụsụ Dagestan na-eji Cyrillic eme ihe. N'oge gara aga (n'oge dị ka narị afọ nke 11) enweela mgbalị iji dee Tsakhur na edemede Arabic . [2]
Na 2008, Asif Rustamov duziri ihe nkiri mbụ na nke dị ugbu a na Tsakhur akpọrọ Facing Back to the Qibla . [3]
Nkesa ala
[dezie | dezie ebe o si]A na-asụkarị Tsakhur n'ime ime obodo Zaqatala nke Azerbaijan na Qakh rayons, yana akụkụ ugwu ugwu nke mpaghara Rutul nke Dagestan. Enwere Tsakhur 15,900 na Azerbaijan (ọnụọgụ 1999) na 10,400 na Russia (ọnụọgụ 2002). Na 1989, 93% n'ime ha kọrọ Tsakhur dị ka asụsụ mbụ ha.
Ọkwa gọọmentị
[dezie | dezie ebe o si]Na Azerbaijan na Russia, a na-akụzi Tsakhur dị ka isiokwu na ụlọ akwụkwọ praịmarị (akara 1 ruo 4) na mpaghara Tsakhur bi. Akwụkwọ akụkọ na mgbasa ozi redio dị na Tsakhur dịkwa. Ọ bụ otu n'ime asụsụ iri na abụọ nke mpaghara Dagestan na Russia ebe a na-asụ ya. Agbanyeghị, asụsụ ahụ enweghị ọkwa gọọmentị na Azerbaijan.
Asụsụ ndị emetụtara
[dezie | dezie ebe o si]N'ime asụsụ ndị otu Lezgic, Rutul yiri ka ọ bụ onye kacha nso na Tsakhur. E wezụga asụsụ abụọ a, e nwere asụsụ asatọ ọzọ n'ime otu Lezgic, ya bụ: Lezgian, Tasaran, Aghul, Budukh, Kryts, Udi, na Archi .
Consonants
[dezie | dezie ebe o si]Ndekọ nkwekọrịta, dịka ọmụmụ Shulze si kwuo, nke Tsakhur ka egosiri n'okpuru. Ụdị fọm bụ ụda ekwe ntị belụsọ ma e debere ya nọmba, nke a na-enyo enyo na ha bụ fọnịm mana ugbu a nwere ihe akaebe ezughị ezu maka nke a. [4] Ndepụta ngwaahịa a na-egosi ụfọdụ asymmetries, mana na-egosipụta usoro nke palatalized, labialized, na pharyngealized phonemes.
- A na-enyo enyo na ọ bụ fọnịm.
Udaume
[dezie | dezie ebe o si]| N'ihu | Central | Azu | |
|---|---|---|---|
| Mechie | i ~ iː | u | |
| N'etiti | e ~ eː | ə | o |
| Mepee | a ~ aː |
| N'ihu | Central | Azu | |
|---|---|---|---|
| Mechie | iˤ | uˤ | |
| N'etiti | eˤ | əˤ | oˤ ~ oˤː |
| Mepee | aˤ ~ aˤː |
Na-ede
[dezie | dezie ebe o si].JPG)
AN Genko chịkọtara mkpụrụedemede maka asụsụ Tsakhur dabere na mkpụrụedemede Latin na 1934. Ebipụtala akwụkwọ ọgụgụ 8. Agbanyeghị, mgbe afọ 4 gachara, nkuzi na ibipụta akwụkwọ n'asụsụ Tsakhur kwụsịrị. A maliteghachiri ya naanị na 1989, mana ọ dịlarị na mkpụrụedemede Cyrillic ọhụrụ. Kemgbe 1990s, script Tsakhur na-arụ ọrụ na mkpụrụedemede Latịn na Azerbaijan, [5] emechakwara gbanwee ya.
| A | Ị | Б б | в в | Г г | Ị ga | gъ gъ | Гь гь | Д д | Дж дж |
| E | Ị | Ж ж | AZ | и | M й | К к | ị ga | Ị ga | кь |
| л | M | Nke | Ọ | Ị | П п | ПӀ пӀ | Р р | s с | Ị |
| Ị | ị | Ị ị | Фф | х | Nke ahụ | хь | Ọ | M цӀ | CH CH |
| Ị hị | Шш | щ | Ị | Ы | Ị | E э | Ьь | Ị | Ị |
| A a | m | B b | C c | Ç ç | Ç'ç' | D d | E e | F f | G g | G' g' |
| Gh gh | Ş ğ | H h | X x | Xh xh | I ı | m'ı' | I i | J j | K k | K' k' |
| Q'q' | L l | M m | N n | O o | Ọ ö | P p | P' p' | R r | S s | |
| Ş ş | T t | T' t' | Ts ts | Ts' ts | Ị ị | ü ü | V v | Y y | Z z | ' |
Chaatị atụnyere
[dezie | dezie ebe o si]
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ụtọ asụsụ
[dezie | dezie ebe o si]Tsakhur nwere okwu grammatical iri na asatọ ma jigidere suffixaufnahme . Ngwaa nwere ike inwe ụdị otu na ọtụtụ, yana ọnọdụ 7 grammatical . Usoro ahụ siri ike dị mgbagwoju anya. N'adịghị ka asụsụ ndị metụtara ya, enwere ike ịmepụta ahịrịokwu Tsakhur site na nrụpụta mmetụta . [2]
Aha okwu
[dezie | dezie ebe o si]Tsakhur na-egosipụta ọtụtụ okwu okwu, gụnyere grammatical na mpaghara. Okwu ndị na-ezighị ezi na nke genitive na-egosi nkwekọrịta na klas isi aha, dị ka egosiri n'okpuru. [4]
| Ikpe | Ihe nrịbama |
|---|---|
| Nke zuru oke | - ∅ |
| Arụ ọrụ | -e (ː) [ a ] / -(V) n [ b ] |
| Genitive | (V) na [ c ], (V) n [ d ], (V)ni [ e ] |
| Dative | (V) s |
.
| Ikpe | balkan ' | zer ' | ||
|---|---|---|---|---|
| Sg. | Pl. | Sg. | Pl. | |
| Nke zuru oke | balkan | balkanar | zer | zerbə |
| Arụ ọrụ | balkanan | balkanāšše | zeran | zerbən |
| Genitive | balkanana | balkanāššina | zerana | zerbəna |
| Dative | balkanus | balkanāššis | zerus | zerbəs |
Hụkwa
[dezie | dezie ebe o si]- Ndị Tsakhur
- Ihe mgbakwunye: script Cyrillic
- Asụsụ Northeast Caucasian
- Asụsụ Azerbaijan
- Ndepụta nke asụsụ ndị nọ n'ihe egwu
- Ndepụta asụsụ ndị nọ n'ihe egwu na Eshia
Ntụaka
[dezie | dezie ebe o si]- ↑ UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Archived from the original on 2009-02-22. Retrieved on 2010-03-25.
- ↑ 2.0 2.1 Tsakhurskiy (Tsakhskiy) yazyk [Tsaxur (Sakhur, Tsaxur, Tsakhury, Caxur, Tsakur, Chakhur) /TKR (ISO/FDIS 639-3); CAU (ISO 639-2)/] (ru). etheo.org. Archived from the original on 2011-07-26. Retrieved on 26 December 2006. [Tsakhur (Tsakh) language Tsaxur (Sakhur, Tsaxur, Tsakhury, Caxur, Tsakur, Chakhur)] /TKR (ISO/FDIS 639-3); CAU (ISO 639-2)/].
- ↑ "Zavershilis syemki filma na tsakhurskom yazyke «Spinoy k Kible»", Novosti-Azerbaydzhan, 1 April 2009. (in ru)
- ↑ 4.0 4.1 Schulze (1997). Tsakhur. München: LINCOM Europa. ISBN 3-89586-150-2. Schulze, Wolfgang (1997).
- ↑ Aibdulla Qarayev (1996). Aılifbey. Bakı: Maarif nәşriyyatı.
- ↑ (2015) Ts'əxni mizelin şikılbişikvan luğat. Bakı: Üfüq-S, 52.
- ↑ Kathleen D. Sackett (2017). "Community-Driven, Goal-Centred Orthography Development: A Tsakhur Case Study", {{{title}}} (in en). Cambridge University Press, 88–108. DOI:10.1017/9781316562949.005. ISBN 978-1-316-56294-9.