Gaa na ọdịnaya

Asụsụ nke Ghana

Shí Wikipedia, njikotá édémédé nke onyobulạ

 

Ihe ịrịba ama gọọmentị n'asụsụ Bekee na Accra

Ghana bụ mba na-asụrụ ọtụtụ ebe a na-asụrụ ihe dị ka ụbọchị iri elele.[1]  N'ime ndị a, Bekee, nke e ketara site n'oge dị iche iche, bụ ike na lingua franca.[2][3]  N'ime ndị egwuregwu a na Ghana, Akan bụ ike a na-asụkarị na ndịda.[4]  Dagbani, Dagare, Sisaala, Waale, na Gonja so n'ime ndị a na-asụ asụsụ ahụ ugwu nke mba ahụ..

Ghana nwere ihe mmemme iri asaa, nke ọ blọra nwere nke ya.[1]  Asụsụ ndị sitere n'otu ụzọ na-isi ndị a na-ọnụ.  Asụsụ Dagbanli, Nanumba na Mamprusi nke Northern Region, ịdị nke nta ka ọ bụrụ otu ma, ha na ọrụ Frafra na Waali nke Upper East na Upper West Regions nke Ghana na-Agha ibe ha.[2]  Asụsụ Mole-Dagbani bụ nke ihe ezinụlọ 20 nke ndị bi na ya na-asụ.

Asụsụ iri na otu nwere ọnọdụ nke nhọrọ na-akwado: ahia Akan atọ (Akuapem Twi, Asante Twi na Fante) na Asụsụ Mole-Dagbani abụọ (Dagare na Dagbanli).  Ndị ọzọ bụ Ewe, Dangme, Ga, Nzema, Gonja, na Kasem.

N'Ọnọ na-abụ 2019, na-eme Ghana elele 5 ya ime ka French bụrụ otu n'ime egwu nke Ghana n'ihi na mba ndị na-asụ French gbara mba ahụ gburugburu (Burkina Faso ruo n'ókè dị ala, Ivory Coast na Togo) na-eje nke ndị na-ekwu French na mba ahụ.. [1][2]

Asụsụ gọọmentị na-akwado

[dezie | dezie ebe o si]

Azịzarị ụgwọ na-akwado bụ ma ọ bụ iri na otu ma ọ bụ ndabere, dabere ma a na-ewere Akuapem Twi, Asante Twi, na Fante dị ka otu ahia.  Ndị ọrụ Bureau of Ghana Languages ​​na-akwado ha, nke e adi na 1951 ma na-enwe ihe n'asụsụ ndị ahụ;  n'oge a na-eji ahia Ghana eme ihe na òtù praịmarị, ndị a bụ abụ ndị e ji mee ihe.  Asụsụ ndị a niile bụ nke Ezin ike Niger-Congo, ọ bụ ebe na ha nwere ọtụtụ alaka dị iche iche.

Akan (Fante, Asante Twi na Akuapem Twi)

[dezie | dezie ebe o si]
Map nke mpaghara agbụrụ na asụsụ nke Ghana

Akan, nke Alaka nke nọmba Niger-Congo, bụ akara na-aga n'ihu, [1] mana n'ihe gbasara mgbasa, ọ bụ naanị ole na ole n'ime ọtụtụ ụdị Akan ka a akwụkwọ: Fante, Asante Twi, Akuapem Twi.  N'ozuzu ya, Akan bụ akara a na-asụkarị na Ghana.[3]

Ewe bụ Asụsụ Gbe, nke Alaka Volta-Niger nke mpaghara Niger-Congo.  A na-asụ Asụsụ Ewe na Ghana, Togo na Benin na akara nke akara ahụ na West Nigeria.[1]  N'ime ọtụtụ olumba nke Ewe a na-asụ na Ghana, ndị isi bụ Anlo, Tongu, Vedome, Gbi, na Krepi..

Dagbani bụ otu n'ime Asụsụ Gur.  Ọ bụ ụdị a na-asụkarị na Northern Ghana.  Ozi ndị na-asụ ala ahụ ụgbọ nde atọ, ọnụ ọgụgụ a ga-eru nde isii ma ọ bụrụ na ike olumba dị ka Nanumba, Mamprusi na Kamara.  Ọ bụ otu n'ime ndị Agbụrụ Mole-Dagbani buru ibu a na Ghana ma bụrụ ihe dị ka 18.5% nke ndị bi na ya.[1]  Ọ bụ ndị Dagombas na-asụ ya na mpaghara ugwu nke Ghana.

Dangme bụ otu n'ime Asụsụ Ga-Dangme n'ime alaka Kwa.  A na-asụ ya na Greater Accra, na ndị na-eme egwuregwu Ghana na Togo.[1]  Dangme bụ Kwa nke West Africa nke a na-asụ na Ghana, ọ na-enwetakwa ewu n'etiti ndị bi na Ghana..

Dagare bụ ozi ọzọ nke Gur.  A na-asụ ya na mpaghara Upper West nke Ghana.  A na-asụkwa ya na Burkina Faso.[1]  Waali, nke ndị Wala na-asụrụ, na akara Dagaare bụ egwuregwu ndị na-asụrụ ibe ha nwere ikike ike.[4]

Ga bụ ịhụnanya Ga-Dangme ọzọ dị n'ime alaka Kwa.  A na-asụ Ga na ndị na-eme egwuregwu Ghana, n'ime na gburugburu isi obodo Accra.  Ọ bụ Niger-Congo na alaka Kwa, nke ihe dị ka mmadụ 600,000 na-asụ na Ghana.[1][2]  Obodo isii dị iche iche ndị na-asụ Ga: Accra, Osu, Labadi, Teshi, Nungua, na Tema.  Obodo ọ brọ nwere oche dị mkpa na omenala Ga. Accra, n'etiti obodo ndị a, ikpe onye a ma ma na-eje ozi ugbu a dị ka isi obodo Ghana.

Nzema bụ otu n'ime Asụsụ Bia, nke nwere njikọ chiri anya na Akan.  Ọ bụ Ndị Nzema na mpaghara ụfọdụ nke Ghana na-asụ ya.  A na-asụkwa ya na Ivory Coast.  Nzema, nke asụsụ dị ka Appolo, bụ nke a na-asụrụkarị na mpaghara Jomoro nke Ghana na mpaghara Comoé nke Ivory Coast.  N'afọ 2004, ọ nwere ihe dị ka ndị ọkà okwu 330,000.[1][2]  Asụsụ Nzema na-eji edemede Latin ma nwee ike ịbụ nke abụọ iri na anọ.

Kasem bụ Asụsụ Gurunsi, na alaka Gur.  A na-asụ ya na mpaghara Upper Eastern nke Ghana.  A na-asụkwa ya na Burkina Faso.  Ka ọ na-erule afọ 1998, Kasem nwere ihe dị ka ndị ọkà okwu 250,000, nke e kewara n'etiti Ghana (130,000) na Burkina Faso (120,000).  A mmasị ya dị ka Kasena, Kasim, Kassem, Kas Niger, ma ọ bụ Kassena.[5][6]

.Gonja bụ otu n'ime Asụsụ Guang, bụ nke Asụsụ Tano n'ime alaka Kwa mara Akan na Bia.  A na-asụ ya na mpaghara ugwu nke Ghana na Wa.  "Gonja" sitere na "Kada Goro-Jaa" na Hausa, nke dị "ala Red Cola."  Ghana nwere ihe ụmụaka 285,000 Gonja[7]

Asụsụ ndị a na-asụ na Ghana site na ọnụ ọgụgụ ndị na-asụrụ ya

[dezie | dezie ebe o si]

Chaatị a gosipụtara data sitere na Ethnologue.[8]

Ọnọdụ Asụsụ Ndị ọkà okwu
1 Bekee 9,800,002
2 Akan (Fante/Twi) 9,100,000
3 Ghanaian Pidgin English 5,000,000
4 Asụsụ Ewe nke Ɛve gụnyere Aŋlo, Tottŋu, Vɛdomɛ, Gbi, Krepi, na ndị ọzọ) 3,820,000
5 Abron 1,170,000
6 Dagbani (gụnyere asụsụ Mamprusi, na Nanumba) 1,160,000
7 Dangme 1,020,000
8 Dagare 924,000
9 Konkomba 831,000
10 Ga 745,000
11 Ịgagharị 638,000
12 Kusaal 535,000
13 Mampruli 414,000
14 Gonja 310,000
15 Sehwi 305,000
16 Nzema 299,000
17 French 273,795
18 Wasa 273,000
19 Sisaala, Tumulung 219,000
20 Sisaala, Ebe Ọdịda Anyanwụ 219,000
21 Bimoba 176,000
22 Ahanta 175,000
23 Ntcham 169,000
24 Buli 168,000
25 Ebe a na-anọ 166,000
26 Kasem 149,000
27 Isiokwu 134,000
28 Cherepon 132,000
29 Birifor, Ndịda 125,000
30 Anufo 91,300
31 Wali 84,800
32 Larteh 74,000
33 Siwu 71,900
34 Chumburung 69,000
35 Anyin 66,400
35 Nafaanra 61,000
36 Krache 58,000
37 Lelemi 48,900
38 Deg 42,900
39 Paasaal 36,000
40 Kabre, (asụsụ Kabre) 35,642
41 Ihe a na-eme n'oge ochie 27,200
42 Kulango, Bondoukou 27,000
43 Sekpele 23,000
44 Ihe mgbu 18,400
45 Jwira-Nkebe 18,000
46 Gua 17,600
47 Tampulma 16,000
48 Kulango, Bouna 15,500
49 Ligbi 15,000
50 Nawuri 14,000
51 Ụgbọ ala 13,900
52 Tuwuli 11,400
53 Selee 11,300
54 Adele 11,000
55 Nkonya 11,000
56 Gikyode 10,400
57 Dwang 8,200
58 Akposo 7,500
59 Logba 7,500
60 Nkami 7,000
61 Hanga 6,800
62 Nyangbo 6,400
63 Chakali 6,000
64 Asụsụ Ogbi nke Ghana 6,000
65 Safaliba 5,000
66 Tafi 4,400
67 Fulfulde, Maasina 4,240
68 Adangbe/Dangbe 4,000
69 Konni 3,800
70 Asụsụ Ogbi Adamorobe 3,500
71 Chala 3,000
72 Kamara 3,000
73 Kantosi 2,300
74 Kusuntu 2,100
75 Nchụ 1,800
76 Kplang 1,600
77 Dompo 970
78 Animere 700
79 Ndị Hausa Ọ bụghị ihe doro anya
80 Lama 1
81 Ihe na-adịghị mma Ọ bụghị ihe doro anya

Nchịkọta asụsụ

[dezie | dezie ebe o si]

Asụsụ Ghana sitere na alaka ndị a n'ime Eziniche bụ Niger-Congo:

Nchịkọta ndị okenye nwere ike ịhazi ha dị ka Kwa, Gur, na Mande.

  • Ghana
  • Ọnụ ọgụgụ mmadụ nke Ghana
  • Bekee nke Ghana

Ihe odide

[dezie | dezie ebe o si]
  1. Ghana's president wants to make French a formal language, but it's not a popular plan (7 April 2019).
  2. Ghana adopts French as its second official language (21 March 2019).
  3. Introduction To The Verbal and Multi-Verbal system of Akan. ling.hf.ntnu.no (2013). Archived from the original on 7 April 2014. Retrieved on 16 November 2013.
  4. Upper West Region. www.ghanaweb.com. Retrieved on 2023-08-17.
  5. Kasem to English dictionary .. Lughayangu. Retrieved on 2023-08-19.
  6. Kasem language and alphabet. omniglot.com. Retrieved on 2023-08-19.
  7. Ndetei (2020-10-02). Guan tribe: history, language, food, dance, festivals, facts (en). Yen.com.gh – Ghana news.. Retrieved on 2023-08-19.
  8. Ghana (en). Ethnologue. Retrieved on 2019-08-04.

Njikọ mpụga

[dezie | dezie ebe o si]