Ndị Bajju

Shí Wikipedia, njikotá édémédé nke onyobulạ
Ndị Bajju
agburu
mba/obodoNaijiria Dezie
dị na ngalaba nhazi mpagharaKaduna Steeti Dezie

Ndị Ba̠jju bụ agbụrụ dị na Middle Belt (Central) nke Naịjirịa. Okwu Ba̠jju bụ mkpirikpi maka "Ba̠nyet Jju" nke pụtara "Ndị Jju" ma jiri ya na-ezo aka na ndị na-asụ asụsụ Jju dị na Ka̠jju, ala nna nke ndị Jju.[1] A na-ahụ ha n'akụkụ ndịda nke Steeti Kaduna , ọkachasị na Kachia, Zangon Kataf, Jama'a na Mpaghara Ndịda Steeti Kaduna. A makwara ndị Ba̠jju dị ka "Kaje" nke bụ aha mkparị nke ndị Jju na asụsụ Jju na-ezo aka na ndị Hausa buru ibu na-enweghị ike ịkpọpụta aha Ka̠jju (nke pụtara ala ndị Ba̠ju) nke ọma. Ndị Ba̠jju bụ ndị ọrụ ugbo, ndị na-achụ nta, ndị na'akpụ ihe na ndị na-ere ahịa.[2][3][4][5]

Mmalite na akụkọ ihe mere eme[dezie | dezie ebe o si]

Dabere n'akụkọ ihe mere eme, enwere ike ịchọta mmalite nke Ba̠jju ruo na Steeti Bauchi ebe otu ìgwè ndị mmadụ bi n'ọgba ugwu ma nwee ndị nche n'elu ugwu iji lelee ndị iro. A na-akpọ ndị a 'mutanen duwatsu' (ntụgharị nkịtị na Bekee site na Hausa bụ 'ndị ugwu' ma ọ bụ 'ba̠nyet tsok na Jju).[6] Ekwenyere na njem ha bụ maka ịchọ ebe ịchụ nta ka mma. Ha si na mpaghara steeti Bauchi nke Jos-Bauchi dị elu wee biri na ugwu a na-akpọ 'Hurruang' na mpaghara steet Plateau nke mpaghara ahụ, n'etiti Naịjirịa. Otu agbụrụ a na-akpọ Afizere (nke ndị Hausa na-akpọkwa 'Jarawa'), bi n'ugwu ahụ, mana ndị Afizere hapụrụ ma biri na ugwu ọzọ a na- bingaka 'Tsok-kwon' (na Jju), ma eleghị anya dịka ugwu Shere.[5]

[7]

A na-ekwu na ụmụnne abụọ aha ha bụ Zampara na Wai hapụrụ ebe obibi ma kwaga n'ebe ndịda Steeti Plateau. Ndị Atsam (nke a makwara dị ka 'Chawai') nke taa bụ ụmụ Wai. Wai biri n'otu ebe ma kpọọ ya Chawai. N'iburu n'uche na ndị nna nna nke ndị Ba̠jju na Chawai (Atsam) nwere njikọ ezinụlọ mere ka mba abụọ ahụ sonye.[8]

Zampara kwagara n'ihu wee biri na Hurbuang, nke a na-akpọ Ungwan Tabo ugbu a. Zampara nwere nwunye aha ya bụ Adama (onye bụ nwanyị Fulani) ma mụọ ụmụ nwoke abụọ, Ba̠ranzan na A̠kad. Mgbe Zampara nwụrụ, nna ha A̠kad hapụrụ nwanne ya nwoke nke okenye Ba̠ranzan ma nọrọ nso ugwu. O mere otú ahụ wee bụrụ nna nna nke ndị A̠takat. Nke a bụ otu agbụrụ A̠takat si jikọta ya na Ba̠jju. Ọ bụ n'ihi mmekọrịta chiri anya a ka ndị Atakat na Ba̠jju mere ya omenala na iwu okpukpe ịghara ịlụ di na nwunye.[9]

Ụmụ Ba̠ranzan

Ba̠ranzan nwere ụmụ nwoke ise:

A̠NKWAK bụ nwa mbụ nke Ba̠ranzan. O nwere ụmụ ndị a: Ka̠murum, A̠kurdan, K流, A̠za̠wuru, Ka̠tsiik, Gatun, Byet, Duhuan, A̠tachab, Rika̠wa̠n, Chenchuuk, Rika Designyakwon, Zi̠bvong, Ka̠masa, A̠nkpang, na Byena.

TUAN nwa nwoke nke abụọ nwere ụmụ ndị a: Zankirwa, A̠tutyen, Kukwan, Vongkpang, Zat, Furgyam, Sansun, Ka̠mantsok, Dinyring, A̠mankwo, Kpong, Zantun, Dichu'a̠don.

A̠KA̠DON nwa nke atọ nwere ụmụ ndị a: Tsoriyang, Wadon, Rebvok, A̠bvong, Chiyua.

KANSHUWA nwa nke anọ mụrụ ụmụ ndị a: Jei, Dihwugwai, Zagwom, Ta̠bak, Baihom, Bairuap, Zambyin.

IDUANG nke ise na nke ikpeazụ nke Ba̠ranzan nwere ụmụ ndị a: Zuturung, Zunkwa, Zansak, Dibyii, A̠bvo.

Otú ọ dị, ụfọdụ ndị isi ike Ba̠jju na A̠takat lụrụ, nke a kpatara ọnwụ zuru ebe niile na afọ 1970, Gaiya (2013). Gado nke Ba̠jju, ya na ndị ya, zutere Gado nke A̠takat, ya na ụmụ ya, iji kwurịta nsogbu nke ọnwụ ugboro ugboro nke ndị agbụrụ abụọ n'ihi alụmdi na nwunye.

Ha ruru mkpebi iwepụ iwu ahụ n'ụzọ okpukpe na omenala ka ọ ghara inwe ihe ọ bụla ga-esi na alụmdi na nwunye ahụ pụta. Ọ bụ otú ahụ ka ndị A̠takat na Ba̠jju si malite ịlụ di na nwunye n'enweghị nsogbu.

Ba̠ranzan a kpọtụrụ aha na mbụ (nwa Zampara, na nwanne A̠kad) hapụrụ Hurbuang ma kpochapụ ebe dị n'akụkụ osimiri a na-akpọ 'Duccuu Chen'. O biri na Ka̠jju n'ebe ahụ (Ka̠jju bụ aha mbụ nke Ba̠jju). Aha 'Ka̠jju' sitere na aha Ba̠ranzan nyere ebe obibi ọhụrụ ahụ, nke bụ 'Ka̠zzu'.

Omenala[dezie | dezie ebe o si]

Ịgba afa na ememe Bajju[dezie | dezie ebe o si]

E nwere ọtụtụ emume n'ala Kajju dị ka ihe dị ka mmiri ozuzo, ọrụ ugbo, owuwe ihe ubi, ụlọ ọhụrụ, ime ime, na aha nwa.[10] Tyyi Tson (Euthanasia): Tyyi T son pụtara 'inye osikapa agụụ' (osikapa agụụ bụ ụdị osikapa nke ndị Bajju chere dị ka nke kachasị nsọ na ikekwe ndị isi). Omume a gụnyere inye nwanyị meworo agadi osikapa agụụ na-agụ (nke a na-akpọ 'Kasap') iji kwụsị ahụhụ ya nke nkwarụ. Ọ bụ otu n'ime ụmụ ya ma ọ bụ nwanne ya nwanyị na-emekarị ya.[11]

Nkut: (amamihe) Nke a bụ ike iji nwee mmetụta ime mmụọ n'elu onye ọzọ. A na-akpọ ndị na-eji Nkut 'Akut', a na-ekwere na ha nwere anya nke abụọ. Ntọala mbụ na-enye ohere ka otu hụ ihe anụ ahụ, ebe a na-eji nke ọzọ hụ n'ime mmụọ.[12][13]

Akụkọ ifo na nkwenkwe ụgha[dezie | dezie ebe o si]

Ụmụaka agaghị eri àkwá, ha agaghịkwa eri anụ e nyere ha n'ụlọ ndị ọzọ, n'ihi na ọ nwere ike ịbụ anụ Nkut ma ha agaghị apụ n'okpomọkụ nke ehihie, n'ezie ha nwere ike ịnabata nri sitere na Akut.[14]

Ụmụ nwanyị:

  • Ha agaghị eri àkwá, n'ihi na ha ga-eri ụmụ ha.[1]
  • A naghị ekwe ka ha rie ọkụkọ na nnụnụ n'ozuzu ha.
  • Ha agaghị esi nri ma ọ bụ rụọ ọrụ ugbo ruo ụbọchị 7 mgbe amuchara nwa.
  • A naghị ekwe ka ha jiri aka ma ọ bụ ụkwụ kụọ mgbidi ahụ, n'ihi na ha ga-akpọ ndị Abvoi.
  • A naghị ekwe ka ha jiri ụgbụ tie ndị mmadụ ihe, ọkachasị ndị ikom, n'ihi na ha ga-ekpochapụ amara na ike ya niile (gụnyere ike ime nwanyị);
  • Ụmụ nwanyị dị ime agaghị eri okpete; n'ihi na ụmụ ha ga-ebubiga ibu ókè.
  • Ụmụ nwanyị agaghị eri isi anụmanụ.

Ụmụ nwoke:

  • Ha ekweghị ka a kpụọ ntutu isi ha n'etiti, n'ihi na mmụọ ga-abịa rụchaa ọrụ ahụ, ma mee ka nwoke ahụ daa ara.
  • Ha agaghị eri nri ndị inyom na-ahụ nsọ kwadebere, n'ihi na ha ga-ahụ anya ma ọ bụ chi ọjọọ n'ịchụ nta.
  • Ha agaghị agwa ụmụ nwanyị ihe nzuzo nke ofufe ndị nna nna.

Ihe omuma nile[dezie | dezie ebe o si]

  • E kwesịghị igbu agwọ mmụọ. Ọ nwere ike ịbụ mmụọ nke onye na-ehi ụra ma ọ bụ na-arịa ahụ ọkụ.[15]
  • A naghị afụ ụfụ n'abalị; n'ihi na ọ ga-akpọ mmụọ;
  • A naghị afụ ụfụ n'ụlọ onye na-achụ nta; n'ihi na amara ya ga-akwụsị ịrụ ọrụ;
  • Afuola nri iji mee ka ọ jụọ oyi;
  • Onye nleta ekwesịghị iri nri naanị ya. Onye si n'ezinụlọ a gara ga-eso onye ọbịa ahụ rie nri iji gosipụta na nri ahụ enweghị nsí.
  • Ndị mmadụ agaghị ekwu okwu mgbe ha na-eri nri. Ọ bụ ezie na onye ọ na-amaghị batara, ha ekwesịghị ekele ruo mgbe ha mechara rie nri.
  • E kwesịghị ịza oku n'abalị; n'ihi na onye ahụ nwere ike ịnwụ.
  • E kwesịghị ịzọpu akụ;
  • A ghaghị igbu oke na-eri nri n'etiti chi ọbụbọ na etiti abalị; n'ihi na ọ na-akpọ ndị mmụọ.

Iwu[dezie | dezie ebe o si]

  • A na-eli ndị ikom na-eche ihu n'ebe ọwụwa anyanwụ (ụzọ sitere na Bajju) ebe a na-eli ụmụ nwanyị na-eche anya n'ebe ọdịda anyanwụ.
  • A na-eli ndị nwụrụ n'ihi ịda n'osisi, ịda n'elu ụlọ, ma ọ bụ gbaa ha égbè n'oge ịchụ nta, ebe ihe ahụ mere, ha anaghị enweta emume olili ozu.
  • A na-eli ụmụ nwanyị nwụrụ mgbe a na-amụ nwa n'azụ ụlọ ha.
  • E kewapụrụ onye nwere obere pox n'ihi na ha kwenyere na ọ bụ onye dibịa afa. A naghị enye ha emume olili ozu mgbe ha nwụsịrị.
  • Tupu a ṅụọ mmanya, ndị okenye ga-awụsa mmiri ole na ole n'ala maka ndị nna nna ha.
  • Ndị Bajju kwenyere na ịlọ ụwa.
  • Ndị Bajju kwenyere na mgbe kpakpando na-agbapụ na-agafe n'eluigwe, otu nnukwu nwoke anwụọla n'ebe ọ bụla ma na-aga ịdakwasị n'ebe ọzọ maka ịlọ ụwa.

Ịṅụ iyi[dezie | dezie ebe o si]

Ụmụ nwoke nwere ike ịṅụ iyi ndị a:

  • Sshi a̠nok: To swear on one's hoe. The oath was 'If I did this, may the hoe cut my leg'.
  • Sshi ka̠ta: To swear on one's bow.
  • Sswa mbyin: To swear on a drum. A drum was kept with each village's gado (village head) and was used for matters affecting the entire village and used to settle local disputes.

Ụmụ nwanyị nwere ike ịṅụ iyi ndị a:

  • Sshi a̠byai: To swear on one's headboard (the item used to rest loads atop women's heads). If her oath was false, her child birth would not be a safe delivery.
  • Sswa a̠bubvo: To swear on one's skin. The skin is the piece of clothing used to secure a child on her back. If the oath was false, the child in the skin would die.
  • Sswa ka̠tssong: To swear on one's axe. 'May her axe cut her if her oath is false'.

Ndụ Mgbe Ọ nwụsịrị[dezie | dezie ebe o si]

Ndị Bājju dị ka agbụrụ ọ bụla ọzọ n'Africa kwenyere na ndụ mgbe ọnwụ gasịrị n'echiche na ha kwetara na ndị nna nna na-arụ ọrụ ụfọdụ iji mee ka obi ụtọ na ọganihu mmadụ. A na-achọ uche ha n'oge ọ bụla na ebumnuche ọ bụla na ndụ. Ndị mmadụ na-achọ ka ha na ndị nna nna nwee mmekọrịta dị mma, ha na-egosikwa ha nkwanye ùgwù n'ezinụlọ ha. Ekwenyekwara na okenye ga-ebu ụzọ rie nri tupu onye ọ bụla ọzọ ma mgbe ha na-aṅụ mmanya, ha ga-awụsa ụfọdụ drops n'ala ka ndị nna nna ha wee were.[3]

Asụsụ[dezie | dezie ebe o si]

Ndị Bajju, na-asụ asụsụ Jju, nke bụ otu n'ime asụsụ Central Plateau, ma yie ka ọ bụ ụdị Tyap, n'akụkụ Gworok, Fantswam, Takad, Tyuku, Tyap n'onwe ya, Sholyio na Tyeca̠rak, ndị na-asụgharị ya dị iche iche.[16]

ndọrọ ndọrọ ọchịchị[dezie | dezie ebe o si]

Ndị Ba̠jju na-achị site na onye ndú ọdịnala nke gọọmentị Kaduna Steeti họpụtara nke na-achịkwa ihe omume nke ndị mmadụ, nke isi ụlọ ọrụ ya dị na Zonkwa (ma ọ bụ A̠unkwa).

A na-akpọ onye ndú kachasị elu nke Ba̠jju A̠gwam Ba̠jju. Onye ndu mbụ na nke ugbu a bụ Eze Ukwu, A̠gwam Ba̠jju I, A̠Gwam Nuhu Bature A̠chi (OON).[1]

Ndị ama ama[dezie | dezie ebe o si]

  • Katung Aduwak: Onye mmeri nke Big Brother Nigeria (Season 1, 2006).
  • Rachel Bakam: Onye Naijiria na-eme ihe ntụrụndụ.
  • Maj. Gen. Ishaya Bakut: gọvanọ ndị agha Benue State (1986-1987); onye ọchụnta ego ghọrọ osote onyeisi oche nke Anjeed Innova Group (2013-2015).
  • Barr (N'ihi ya, ọ bụ onye isi ala ọzọ ka a na-akpọ Col.[Ihe e dere n'ala ala peeji]: Gọvanọ ndị agha nke Gongola Steeti, Naịjirịa (1985-1986); Gọvanor ndị agha nke Benue Steeti (August 1986 September 1986).
  • [Ihe e dere n'ala ala peeji] Stephen Rijo Shekari: osote gọvanọ nke Kaduna Steeti (1999-2005).

Ihe odide[dezie | dezie ebe o si]

  1. 1.0 1.1 1.2 Women were forbidden from eating eggs in Bajju for fear of killing their foetuses - Bature, Agwam Bajju I. Punch. Punch (May 18, 2019). Retrieved on June 19, 2020.
  2. Ibrahim (2007). The politics of creation of Chiefdoms in Kaduna State, 66. 
  3. 3.0 3.1 Naija. WHO ARE THE BAJJU PEOPLE OF CENTRAL NIGERIA? (en-AU). Sabi Naija. Archived from the original on 2022-02-01. Retrieved on 2022-02-01.
  4. Meek (1931). Tribes Studies in Northern Nigeria. 
  5. 5.0 5.1 Sunny. "The Guardian News", 1999-06-05, p. 6.
  6. O. (1966). Tribes, provinces, Emirates and states of the northern provinces of Nigeria (in English). London: Frank Cass & Co. LTD, 45–56. 
  7. O. (1965). Tribes, provinces, Emirates and states of the northern provinces of Nigeria. Frank Cass & co.ltd. 
  8. "Giving peace a chance in kafanchan", The Guardian, 12 June 1999, p. 27.
  9. Kaduna state of Nigeria (2001). The judicial commission of inquiry into the communal crisis between the Bajju and Ikulu community at kamaru in Ikulu chefdon. White paper. 
  10. The Bajju People of Southern Kaduna: The Baranzan Race (en-US). Echoes of Hope. Archived from the original on 2022-02-01. Retrieved on 2022-02-01.
  11. The Bajju People of Southern Kaduna: The Baranzan Race (en-US). Echoes of Hope. Archived from the original on 2022-02-01. Retrieved on 2022-02-01.
  12. McKinney (1992). "Wives and Sisters: Bajju Marital Patterns". Ethnology 31 (1): 75–87. DOI:10.2307/3773443. ISSN 0014-1828. 
  13. Mckinney (1985). The Bajju of Central Nigeria: A case study of Religious and social change. Southern Methodist University thesis. 
  14. Onyeakagbu (2021-08-22). Popular taboos, beliefs and superstitions of the Bajju people of Kaduna (en). Pulse Nigeria. Retrieved on 2022-02-09.
  15. The Bajju People of Southern Kaduna: The Baranzan Race | Echoes of Hope (en-US). www.theechoesofhope.com. Archived from the original on 2022-02-01. Retrieved on 2022-02-09.
  16. Central Plateau languages. Kay Williamson Educational Foundation. Retrieved on 2019-07-11. 

Ịgụ ihe ọzọ[dezie | dezie ebe o si]

  • Blench (2008) Prospecting proto-Plateau. Ihe odide.
  • Abel Gaiya (2013) http://diaryofanafrican.blogspot.com/2013/05/all-about-my-tribe-origin-superstition_12.html