Ọnụ ọgụgụ mmadụ, ahụike na gburugburu ebe obibi
Ọnụ ọgụgụ mmadụ, ahụike, na gburugburu ebe obibi (PHE) bụ ụzọ mmepe mmadụ nke jikọtara atụmatụ ezinụlọ na ahụike na mgbalị nchekwa iji chọọ ihe ịga nke ọma maka nchekwa na ọdịmma mmadụ karịa otu ngalaba. Enwere mmekọrịta miri emi n'etiti ọnụ ọgụgụ mmadụ, ahụike na gburugburu ebe obibi. Isiokwu ndị ahụ abụghị naanị na ha nwere njikọ na ibe ha kamakwa akụkụ ndị ọzọ dị mkpa nke dị oke mkpa iji mee ka PHE nwee mmekọrịta chiri anya.
Gịnị mere ọ ga-eji bụrụ PHE?[dezie | dezie ebe o si]
Ihe karịrị otu ijeri mmadụ bi na ebe obibi, ọtụtụ n'ime ha bụ ebe dịpụrụ adịpụ nke ihe dị iche iche dị oke mkpa n'okpuru nrụgide siri ike site na ọrụ mmadụ. Ọrụ nchekwa na-adịkarị na mpaghara ndị a dịpụrụ adịpụ iji chebe ihe dị iche iche fọdụrụnụ. N'ime mba ndị na-emepe emepe, obodo ndị dị na mpaghara ndị a dịpụrụ adịpụ na-enwekarị ọrịa n'ihi enweghị ohere ịnweta ọrụ ahụike ma ọ bụ atụmatụ ezinụlọ. Obodo ndị a na-enwekwa nsogbu site na nri na-adịghị mma, mmiri ma ọ bụ ịdị ọcha. Nlekọta ahụike na-ezughị ezu n'obodo ndị a na-abụkarị n'ihi mgba akụ na ụba. Ndụ n'ime ime obodo na-adabere na akụ na ụba na obere ọrụ ugbo, nke nwere ike ịmanye ndị mmadụ iji akụ na ụba mee ihe n'ụzọ na-enweghị isi n'ihi nrụgide dịka mmụba ọnụ ọgụgụ mmadụ ngwa ngwa ma ọ bụ nsogbu ahụike. Nke a nwere ike imebi gburugburu ebe obibi na ihe dị iche iche dị n'ime ime obodo ndị a.
N'aka nke ọzọ, ahụike ndị mmadụ na-adabere na ahụike nke gburugburu ebe obibi ha. Ọnọdụ gburugburu ebe obibi ha na-enye ha ngwaahịa na ihe dị iche iche dịka mmiri, nri, ọgwụ, osisi mmanụ, ihe owuwu, na ihe ndị ọzọ. Mmebi ma ọ bụ ọgba aghara nke ngwaahịa na ọrụ ndị a nwere ike ibụte nsogbụ nye ahụike mmadụ n'ụzọ siri ike.
Ọrụ ndị na-ewere usoro PHE, na-arụ ọrụ iji mepụta obodo na gburugburu ebe obibi dị mma. Ebumnuche ọrụ ndị a bụ iweta ọrụ ahụike ka mma na obodo ndị dịpụrụ adịpụ iji meziwanye òkè na mgbalị nchekwa. Ọrụ PHE na-akwalitekwa ọrụ atụmatụ ezinụlọ iji nyere aka belata mmụba ọnụ ọgụgụ mmadụ nke nwere ike itinye nrụgide na akụ na ụba. Nke ahụ pụtara na ụzọ PHE na-agbasi mbọ ike imeziwanye ohere ịnweta ọrụ ahụike n'otu oge mgbe ha na-enyere obodo aka ijikwa akụ na ụba ha n'ụzọ ndị na-eme ka ahụike na ndụ ha dịkwuo mma ọbụna ka ha na-echebe gburugburu ebe obibi. N'ofè nke a, usoro PHE na-elekwasịkwa anya na mmekorita n'etiti ahụike mmadụ na ahụike gburugburu ebe obibi site na ịgụnye ọtụtụ ebumnuche mmepe na nchekwa dịka njikwa na-adịgide adịgide nke akụ na ụba, imeziwanye ndụ, nchekwa nri na ngwa nri, na site n'ịnọgide na-enwe ma ọ bụ weghachite ebe obibi na ọrụ gburugburu ebe obibi. Site n'ilekwasị anya na njikọ dị n'etiti obodo na gburugburu ebe obibi ha, usoro PHE na-echekwa ihe dị iche iche dị iche ma n'otu oge ahụ na-eme ka ọnọdụ ahụike gburugburu ebe obibi dị mma maka ndị obodo. PHE dị irè n'inweta ọtụtụ nsonaazụ dị mma n'ọtụtụ ngalaba.
Akụkọ banyere PHE[dezie | dezie ebe o si]
N'ọgwụgwụ afọ ndị 1980s òtù nchekwa na ndị ọkachamara malitere ịghọta uru nke imeziwanye ndụ nke ndị mmadụ site n'ịchịkwa ihe dị iche iche na akụ na ụba. A na-akpọ ọrụ ndị a na mbụ ọrụ nchekwa na mmepe (ICDP) ebe o lebara ọtụtụ mkpa mmepe obodo anya. Ná ngwụsị afọ ndị 1990 a chọpụtara na ndị ICDP anaghị enweta ihe mgbaru ọsọ nke nchekwa ma ọ bụ mmepe nke ọma dị ka a tụrụ anya ya. Nke a bụ n'ihi na oke ICDPs na-adịkarị obosara. Otu n'ime ihe mmụta a mụtara site na mgbalị ICDP bụ na ihe ịga nke ọma nke ọrụ ndị ahụ dabere na ikike ilekwasị anya na ntinye aka dị mkpa ma zere oke mgbagwoju anya. Site na ihe mmụta a mụtara site na otu ICDP ndị mbụ, ngalaba nchekwa mụtara usoro PHE na ọgbọ ọhụrụ nke ọrụ jikọtara ọnụ.
Ndị na-emepụta ihe omume malitere ịghọta na mgbalị iji chekwaa ihe dị iche iche (biodiversity) na mba ndị na-emepe emepe nwere ihe ịga nke ọma na ihe ngosi ogologo oge mgbe ndị obodo ghọtara mgbalị ha dị ka ndị na-ejere ọdịmma akụ na ụba na ọdịbendị ha ozi. Nke a mụtara usoro mmepe jikọtara ọnụ. Iji nweta ihe ịga nke ọma, a chọpụtara na ndị ICDP aghaghị ịtụle njikọ dị n'etiti nchekwa na ebumnuche mmepe n'ebe ọ bụla pụrụ iche e mejuputara ọrụ ahụ. Nzọụkwụ mbụ iji chọpụta njikọ bụ ịtụle ebe nchekwa na mmepe akụ na ụba na-ejikọta. A ghaghị iwebata ntinye aka mmepe ebe njikọ a na-eme.
Otu n'ime ihe mmụta kachasị mkpa a mụtara site na ICDPs n'ime afọ iri abụọ gara aga bụ enweghị ike itinye ndị na-erite uru n'ụzọ ziri ezi dị ka ndị mmekọ na oge niile nke mmejuputa ọrụ, site na imewe ruo na nyocha, emeela ka mputara ọrụ na-akụda mmụọ. A ghaghị ịghọta na ndị sonyere na mpaghara abụghị otu ndị otu obodo mana ha dị iche iche n'ihe gbasara ịnweta na ịdabere na akụ na ụba, ọnọdụ akụ na ụba na mmetụta ha na mgbanwe gburugburu ebe obibi. Ihe mmụta amụtara site na ICDPs gara aga emeela ka e mepụta nyocha nke ndị na-ahụ maka ya ebe a na-achọpụta ndị mmadụ n'otu n'otu ma ọ bụ otu ndị e nyere ọrụ ahụ ma tinye ha n'ime usoro niile nke imepụta ọrụ na mmejuputa.
N'iji ihe a mụtara site na ICDPs, ngalaba nchekwa ahụ duziri usoro PHE n'oge 1990s na ọgbọ mbụ nke ọrụ PHE jikọtara. Kemgbe ahụ, USAID (United States Agency for International Development), David na Lucile Packard Foundation, Johnson & Johnson, na Summit Foundation arụọla ọrụ iji wusie usoro ahụ ike. Usoro PHE na-aga n'ihu na United Nations Millennium Development Goals (MDG) n'uche. Ka usoro PHE na-aga n'ihu, ọ gosipụtara na ọ nwere ụdị mmekorita dị mkpa iji nweta ihe mgbaru ọsọ ndị a.
Profaịlụ ọrụ PHE gara aga[dezie | dezie ebe o si]
Obodo ndị na-aga nke ọma site na Ridge ruo Reef, Kenya: E mejuputara ọrụ a na mpaghara a họpụtara na nchekwa UNESCO na Kiunga National Marine Reserve. Ebe nchekwa ahụ nwere ụdị mmiri dị iche iche nke ihe karịrị ụdị pụkụ iri na otu, pasent ịrị isii ruo ịrị asaa dị na Indo-Pacific Ocean. World Wildlife Fund (WWF), site na ego sitere na USAID, nwere ike inye obodo ndị na-adabere na akụ na ụba nke ebe nchekwa ahụ ohere maka atụmatụ ezinụlọ site na ụlọ ọgwụ na-agagharị agagharị. Ndị otu obodo ahụ malitere isonye na ọrụ nchekwa ozugbo ha matara na WWF dị njikere inyere ha aka igbo mkpa ahụike.
Ezinụlọ dị mma, ọhịa ahụike, Cambodia: Mgbe ndị gbara ọsọ ndụ si agha Cambodia / Vietnam n'afọ ndị 1970 laghachiri n'ụlọ, ha chọpụtara na e bibiri ala ha site na igbutu osisi na ọrụ ugbo. Site na nkwado USAID, otu Conservation International nyeere ndị Khmer Daeum gbara ọsọ ndụ aka imeju ala ha ma nye ndị gbara ọsọ ndụ ohere mbụ ha nwere maka atụmatụ ezinụlọ. Ezinụlọ ndị nwere ahụ ike, nwere ike imepụta atụmatụ ogologo oge maka iji ala eme ihe na-adịgide adịgide ebe ụmụ nwanyị obodo mepụtara mkpakọrịta nke mere ka obodo mụbaa ohere inweta ego ma mee ka ndị mmadụ tinye aka n'ọrụ nchekwa.
Integrated Population and Coastal Resource Management (IPOPCORM), Philippines: Ọganihu ọnụ ọgụgụ mmadụ ngwa ngwa na Philippines emeela ka e gbukpọ ọhịa na mbibi nke coral reefs. Naanị pasent atọ nke oke ọhịa mbụ fọdụrụ na naanị pasent ise nke coral reefs na-adịgide adịgide ma dị n'ọnọdụ dị ọcha. Ọnụ ọgụgụ mmadụ a na-enweghị nchịkwa nakwa nkwụsị nke akụ na ụba dị n'ụsọ oké osimiri dugara na mmepe nke ọrụ Integrated Population and Coastal Resource Management (IPOPCORM) site na nkwado nke USAID na PATH Foundation Philippines Inc. Ọrụ IPOPCORM na-elekwasị anya n'obodo ndị dị na Philippines nke kachasị n'ihe ize ndụ n'ụsọ oké osimiri ma na-arụ ọrụ iji meziwanye nchekwa nri na ndụ site n'ịkwalite atụmatụ ezinụlọ na njikwa azụmaahịa na-adịgide adịgide. Usoro ihe omume a enwetawo nkwado siri ike site n'aka ndị isi obodo na ndị otu obodo nyere ekele maka IPOPCORM na nlekwasị anya ha n'ịkwalite ndụ.
Ọnụ ọgụgụ mmadụ na njikwa akụ na ụba na Madagascar Africa nwere ike ịchọta oke oke nke ụdị osisi na anụmanụ pụrụ iche na Madagascar. Ụdị ndị a bu ndi mmụba ọnụ ọgụgụ mmadụ na-eyi egwu nke na-eduga na igbuchapụ ọhịa. USAID / Madagascar mere atụmatụ maka mmepe nke usoro ihe ọhụrụ nke ọnụ ọgụgụ mmadụ na gburugburu ebe obibi na mpaghara ahụ nke jikọtara njikwa akụ na ụba obodo na ntinye aka iji meziwanye ahụike ezinụlọ na atụmatụ mgbe ọ na-enye ohere maka ichekwa nke agwaetiti ahụ. Usoro ihe omume ahụ na obodo ndị dị iche iche rụkọrọ ọrụ iji kwado ọrụ atụmatụ ezinụlọ, ọrụ ugbo na-adịgide adịgide, ezi ọchịchị, mmepụta nri ka mma, ndụ ọzọ, na agụmakwụkwọ gburugburu ebe obibi.
Mgbalị Nchekwa Obodo na Tanzania Ụlọ ọrụ Jane Goodall, site na ego sitere na USAID / Tanzania, wuru ọrụ TACARE iji kpochapụ ịda ogbenye ma kwado ndụ na-adịgide adịgide, ebe ọ na-ebelata nkwụsị nke akụ na ụba na mba ahụ. Usoro a dabeere na obodo, bu n'obi imeziwanye ndụ na obodo ndị Tanzania ma na-akwalite nchekwa na nghọta nke mkpa ọ dị ichekwa ihe dị iche iche. Usoro a na-enye usoro atụmatụ ezinụlọ, ozi, na ndụmọdụ site n'aka ndị ọrụ afọ ofufo obodo nke rụpụtara nnabata dị ukwuu nke atụmatụ ezinụlọ. Site na ego sitere na USAID / Washington, a na-emegharị usoro TACARE na Democratic Republic of Congo.
Andean Highlands na Ecuador: USAID kwadoro mgbalị nyocha nke CEMOPLAF, World Neighbors, na otu Mahadum Michigan a kpọrọ Population-Environment Fellows Program. Nnyocha ahụ gosipụtara uru dị iche iche nke ijikọta mgbalị atụmatụ ezinụlọ na ozi na ọrụ ugbo na njikwa akụ na ụba na mpaghara ahụ.
"Nchekwa Site na Ahụike Ọha" Site na ego sitere na USAID, Nchekwa Site na Ahụike Ọha, otu NGO dị na Uganda na US debanyere aha na-anaghị achọ uru gbakwunyere atụmatụ ezinụlọ na mmemme One Health ya na-akwalite ahụike anụ ọhịa na nlekọta ahụike obodo iji gbochie mgbasa ọrịa n'etiti ndị mmadụ, anụ ọhịa na anụ ụlọ. Otú a enwetawo nkwanye ùgwù maka inwe usoro nlereay PHE na-akwalite nchekwa gorilla na ahụike obodo na mmepe na gburugburu Bwindi Impenetrable National Park, SW Uganda.
Ihe onwunwe[dezie | dezie ebe o si]
- Oglethorpe, J.; Honzak, C. ; Margoluis, C.,Healthy People, Healthy Ecosystems: A Manual on Integrating Health and Family Planning into Conservation Projects, World Wildlife Fund (WWF), 2008 [1]
- Brown, Michael na Barbara Wyckoff-Baird.
Hụkwa[dezie | dezie ebe o si]
- Ndepụta nke ndị mmadụ na-echegbu onwe ha