Ụbara Asụsụ Maban

Shí Wikipedia, njikotá édémédé nke onyobulạ

Asụsụ Maban bụ obere ezi na ụlọ nke asụsụ ndị a gụnyere na ezi na ụlọ Nilo-Sahara. A na-asụ asụsụ Maban n'ebe ọwụwa anyanwụ Chad, Central African Republic na ọdịda anyanwụ Sudan (Darfur).

Asụsụ dị iche iche[dezie | dezie ebe o si]

Ngalaba Maban gụnyere asụsụ ndị a:

  • Mimi nke Nachtigal
  • Kenjeje (Yaali, Faranga)
  • Masalit: Surbakhal, Masalit
  • Aiki (Runga na Kibet, mgbe ụfọdụ a na-ewere ya dị ka asụsụ dị iche)
  • Mabang: Karanga, Marfa, Maba

Asụsụ ndị a gbara akaebe na ndepụta okwu abụọ a na-akpọ "Mimi", nke Decorse (Mimi-D) na Nachtigal (Mimi -N) chịkọtara, a na-ekewapụkwa ha dị ka Maban, ọ bụ ezie na a na-agbagha nke a. Mimi-N pụtara ihe a ọ nwere njikọ dịpụrụ adịpụ na Maban n'onwe ya, ebe Mimi-D yiri ka ọ bụghị Maban ma ọlị, na myirịta n'ihi mkparịta ụka asụsụ na Maba na-achịkwa mpaghara.

Blench (2021) na-enye nkewa n'ụzọ dị a:[1]

  • Proto-Maban
    • ? Mimi nke Nachtigal
    • Aiki-Kibet
      • Aiki (= Runga)
      • Kibet
    • isi alaka
      • Kendeje
      • Masalit, Surbakhal
      • Maban (= Mabang)
        • Karanga
        • Marfa
        • Maba

Mmekọrịta mpụgara[dezie | dezie ebe o si]

Na ndabere na ihe akaebe ọdịdị dị ka akara ọnụọgụ atọ na aha, Roger Blench (2021) na-atụ aro na ndị ikwu kacha nso nke asụsụ Maban nwere ike ịbụ asụsụ ndị Sudan nke Ọwụwa Anyanwụ, ọkachasị asụsụ Taman, nke mejupụtara alaka n'ime Northern Eastern Sudanic. Maban na-enwekwara okwu yiri asụsụ Fur, asụsụ Sahara, na ọbụna asụsụ Songhay, mana n'ozuzu ya, ọ nwere ọtụtụ okwu yiri asụsụ ndị Sudan nke Ọwụwa Anyanwụ.[1]

Okwu ntụnyere[dezie | dezie ebe o si]

Blench (2021) na-etinye mgbochiume ndị a maka proto-Maban:[1]

(p) b t d k ɡ
s (z) ʃ (h)
m n ɲ ŋ
w l r j

O yikarị ka ụdaume bụ ATR abụọ, na ọ dịkarịa ala *ɛ *e *i *ɔ *o *u na ikekwe *ɪ *ʊ, gbakwunyere ogologo.

O yikarị ka enwere ụda ndekọ abụọ tinyere ohere nke ụdaolu na ụdaume ogologo.

Ị̀Nkọwa okwu ndị bụ isi maka asụsụ Maban:

Asụsụ anya ntị imi ezé ire ọnụ ọbara ọkpụkpụ osisi mmiri Iri nri aha
Proto-Maban[1] *kàSì-k *Majọ m *sati-k; *sàdí-k / *sadi-ɲi *delemi-k *fari-ŋ *ta-k / *ta-si *-a Lag- *milli-ik
Maba[2] kàʃì-k/-ñi koi-k boiñ sati-k delmi-k kan-a/-tu arii kàñjí-k soŋgo-k inji -afọ- mílí-i/-síi
Masalit[2] kóo-gí/- ee kwó̀yɛ dúrmì kácìŋgi gélmèdì kánà fàríŋ kónjì na-atọ ọchị na -iny- mirsi/-ldiŋ
Aiki[2] Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge na-adịghị anya kaàsá mùndú sàdí nadìyím Yú-k pày/-ó; fáai Ọ ga-abụrịrị na ọ ga-abụ na ọ ga na-abụ na o ga-abụ. rí-k tà-k - Jaịlịa- mèek-í/-ú
Kibet[2] kàs/-u kaàsá ebe a na-eme sàdí na-enwe ike Yú-k fal/-u; ari njekedi / njhọdu ri-k ta - Jaịlịa- m lk-i/- na-enwu
Mimi nke Nachtigal[3] kal kuyi hur hur hur ziːk otu puku ari kadʒi anyanwụ (< ajị anụ?)
Mimi nke Decorse[4] onyinyo feɾ fir ɲain ɲyo ya engi ɲyam

Ọnụ ọgụgụ[dezie | dezie ebe o si]

Ntụnyere nke ọnụ ọgụgụ n'asụsụ ọ bụla:[5]

Nchịkọta Asụsụ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Maba Maba Ọ na-eme ka ọ dịkwuo mma mbàːr, mbíːr, Mbùl Somghàːl, káyáŋ àssàːl, ássíː Gịːr, gịːr sit̀tàːl, langíː < Arabic sitta Mọndiː na-eme ihe n'ụzọ dị mfe Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge a ka a ka a na-akpọ ɔ̀ddɔ́yí Ọ̀ttúɡ
Masalit Masalit (1) Tioŋ mbà Kaaŋ Ọ dị anya tóór It̪í mairi na-adịgide adịgide àyi Ọ na-adịkarị
Masalit Masalit (2) tishyom (na-enweghị aha), tish (na n.) mbara ala N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a dị ka tur ya na maịl aya aya adey Utuk
Masalit Masalit (3) tyǒm (na-enweghị aha), tíiilò (na n.) mbà Kaaŋ As gị n'ihi ya mairi n'afọ nadɛ́i Ọtúk
Runga-Kibet Kibet doˈwai mba maka khasaŋˈɡal ʔaːtal tor ʔiˈsal mɪndɪrˈsɪʔ mbaːkhl khaˈdɛijə Ọ bụ n'ihi ya ka a na-akọwa ya
Runga-Kibet Runga khanˈda mba khazaŋɡa na-abịa n'ụra tur n'ime afọ mɪnˈdirsi mbɑkadeli khaddɛl jtukị

Hụkwa ihe ndị a[dezie | dezie ebe o si]

Edensibia[dezie | dezie ebe o si]

  1. 1.0 1.1 1.2 1.3 Blench, Roger. 2021. The Maban languages and their place within Nilo-Saharan.
  2. 2.0 2.1 2.2 2.3 Edgar, John T. 1991. Maba-group Lexicon. (Sprache und Oralität in Afrika: Frankfurter Studien zur Afrikanistik, 13.) Berlin: Dietrich Reimer.
  3. Lukas, Johannes & Otto Völckers. 1938. G. Nachtigal's Aufzeichnungen über die Sprache der Mimi in Wadai. Zeitschrift für Eingeborenensprachen 29. 145‒154.
  4. Gaudefroy-Demombynes, Maurice. 1907. Document sur les Langues de l'Oubangui-Chari. In Actes du XVIe Congrès International des Orientalistes, Alger, 1905, Part II, 172-330. Paris: Ernest Leroux.
  5. Chan (2019). The Nilo-Saharan Language Phylum. Numeral Systems of the World's Languages.
  • [Ihe e dere n'ala ala peeji] Nnyocha mmekọrịta na asụsụ nke asụsụ Kibet, Rounga, Daggal na Mourro nke Chad. SIL International.

Agụmagu ndị ọzọ[dezie | dezie ebe o si]

  • [Ihe e dere n'ala ala peeji] Otu Maba Lexicon. (Sprache und Oralität in Afrika: Frankfurter Studien zur Afrikanistik, 13.) Berlin: Dietrich Reimer.
  • [Ihe e dere n'ala ala peeji] Nzọụkwụ Mbụ Na-aga n'ihu Proto-Maba. Asụsụ na Ọdịbendị Afrịka 4: 113-133.

Njikọ mpụgara[dezie | dezie ebe o si]