Jump to content

Asụsụ Aka-Jeru

Shí Wikipedia, njikotá édémédé nke onyobulạ

 

Asụsụ Aka-Jeru
natural language
obere ụdị nkeGreat Andamanese Dezie
mba/obodoNdia Dezie
dị na ngalaba nhazi mpagharaAndaman Islands Dezie
ụdị asụsụagglutinative language Dezie
usoro ederedeno value Dezie
Ọkwa asụsụ Ethnologue10 Extinct Dezie

 

Asụsụ Jeru, Aka-Jeru (nke a makwaara dị ka YErawa, ka a ghara ịgbagwoju ya anya na Järawa), bụ asụsụ Great Andamanese na-anwụ anwụ, nke Northern group. A na-asụ Jeru n'ime ime obodo na n'ụsọ oké osimiri ndịda nke North Andaman na Sound Island. na-asụ koiné nke Aka-Jeru na asụsụ ndị ọzọ dị n'ebe ugwu nke Great Andamanese na Strait Island; onye ikpeazụ na-asụrụ nke a, Nao Jr., nwụrụ na 2009. Aka-Jeru bụ onye ikpeazụ dị ndụ n'asụsụ Great Andamanese.

Akụkọ ihe mere eme

[dezie | dezie ebe o si]

Ka ọnụ ọgụgụ nke Great Andamanese jiri nwayọọ nwayọọ belata n'ime iri afọ ndị sochirinụ, agbụrụ dị iche iche nke Great Andamanies ma ọ bụ pụọ kpamkpam ma ọ bụ jikọta site na alụmdi na nwunye. Ka ọ na-erule afọ 1994, ndị 38 fọdụrụnụ nke Great Andamanese bụ ndị nwere ike ịchọta ndị nna nna ha na ọdịbendị ha laghachiri n'eBo mbụ bụ naanị atọ n'ime ha (Jeru, Bo, na Cari). [1]

Asụsụ Great Andamanese sitere na Jeru ma ọ bụ Creole dabere na ọtụtụ asụsụ, nke Jeru bụ isi ihe mejupụtara. Onye ikpeazụ na-ekwu okwu nke ọma, Nao, nwụrụ na 2009.

Asụsụ

[dezie | dezie ebe o si]

Hụ asụsụ Great Andamanese maka nkọwa ụtọ asụsụ zuru oke.

Nnukwu koiné nke Andaman

[dezie | dezie ebe o si]

Great Andamanese koiné dabeere na Jeru, yana mmetụta okwu na ụtọ asụsụ sitere na asụsụ ndị ọzọ nke North Great Andamanes (Aka-Bo, Aka-Kora na Aka-Cari). Ọ bụ asụsụ polysynthetic na agglutinative na-egosi isi na usoro SOV. Ọ nwere usoro dị mgbagwoju anya maka akara nke enweghị ike ịpụ apụ, ya na akara asaa na-egosipụta nkewa dị iche iche. Ihe ịrịba ama ndị a na-apụta dị ka prolitics nke na-ekewa ọnụ ọgụgụ buru ibu nke aha dị ka ụdị dabere. na-atụ aro na Great Andamanese na-akọwa ụwa ha site na njikọ ndị a ma si otú a na-edepụta ihe dị mkpa a na ụdị ụtọ asụsụ ọ bụla na-egosipụta nkọwa, njirimara na nkwupụta.

Great Andamanese koiné nwere usoro ụdaume asaa.

Mkpụrụedemede
N'ihu Central Ịlaghachi azụ
N'akụkụ i u
N'etiti etiti na o
N'etiti oghere Ọ bụ Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya
Emeghe a
Mkpụrụ okwu
Akpụkpọ ahụ Ezé / Alveolar
Retroflex Palatal Velar
Ụgbọ imi m n ɲ ŋ
Plosive enweghị olu p t Ọdịdị k
onye na-enweghị olu ph th __ibo__ Ọdịdị kh
kwuru okwu b d Ọ bụ mgbe ahụ ka a ga-eji
Ihe na-esiri ike s ʃ
Ihe na-atọ ụtọ  ɾ
Ihe atụ w l j
PGA varnamala

Okwu ndị dị n'otu:[2]

Ihe ọ pụtara Nnukwu Andamanese IPA[this appears to be messed up] Devanagari
akwukwo aracha araca Ihe omuma ohuru
nnụnụ ụlọ ijibu Iɟibu Iji usoro
agwọ (eze agwọ) ulukhu ulukhu Kọnkịrịkịrịkị
chilli ekajira ya naɟira Sliịstraị
mgbada ikuku Ọ bụ n'oge gara aga Ọ bụrụ na ị na-eme ihe n'oge na-adịghị anya
ụgbụ azụ asatọ Ọgba Nkwupụta
axis aulo Olo Ịhụnanya
snail kalatop Ọdịdị __ibo____ibo____ibo__ N'oge a na-adịghị anya
dugong kauroing Nnukwu ọchịchị N'oge na-adịghị anya
akị bekee khider khider Ụzọ e si aga
okporo ụzọ ngorto A na-akpọsa ya N'oge a na-adịghị anya
betelnut chaum Isi iyi N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ bụ
Dolphin choa Mkpụrụ osisi N'ihi na ha
bat jibet N'ihi ya, ọ bụ Okwu a na-akpọ Arabic
azụ nyure ɲure Nkọwapụta
heron taka Ọdịdị Isiokwu maka
ire nke a na-akpọ Xihatat N'ihi ya
ọdịda anyanwụ kwuru na ọ bụ Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ N'etiti ụmụ nwoke
ezì ojii kwuo raa ɖirim raː N'ihi ya, ọ bụ n'ihi ya ka ọ na-aga n'ihu
akwụkwọ osisi taich tonak I.O.A.
Igwe mmiri N'oge na-adịghị anya N'oge na-adịghị anya N'ihi ya
akpị dikiraseni dikiraseni Oge a na-ekwu okwu
anwụnta nipho nipho Ọchịchị
mushroom Ụkwụ Ụkwụ N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya
ugoloọma phatkaa Ọdịdị Ọpụpụ
frog phorube phorube Ọ bụ n'otu n'otu
eriri pharako pharako Ọ ga-abụ na ọ ga-abụrịrị na ọ ga na-agbasa ozi
mbe na-acha akwụkwọ ndụ akwụkwọ ndụ Belotauro Ọ na-emetụta N'oge a na-ele anya
nduru na-acha ntụ ntụ mirit mirit N'ọnwa na-adịghị
oke oke Mauch Ọrịa [Ihe e dere n'ala ala peeji]
akwụkwọ ndị na-agbasa agbasa yephaay taich jephaːj tɛc Ọ bụ n'ihi ya ka ọ na-agbakwa
Mkpụrụ osisi achara òké N'ihi ya, ọ ga-adị mma Ọ bụ n'oge ochie ka a na-akpọ 'Stopish'
Ezì nwere ezì ratirlauto ratɛrlɔto N'oge a na-eme ihe nkiri
anwụrụ ọkụ lep lep Aran
ọkụ Luro, n'ihi Luro, n'ihi N'ihi ya, ọ bụ n'ihi ya ka a na-eme ihe nkiri
ọla dị n'úkwù Shirbele Ihe eji eme ihe Ndị a na-akpọ Arabic
agwọ shubi ʃubi Ọ bụ n'abalị
Agụ iyi sarekateyo sarekatejo Oge a na-eme n'oge gara aga
Nnụnụ Oké Osimiri nke nwere afọ ọcha Karatọm Karaịcom Nkwupụta
Pacific Golden Plover chelele Ụzọ mbata N'ihi ya, ọ ga-abụ na ọ bụ n'oge a ka a ga-asị na ọ bụ
Ọhịa Mmanụ Mmanụ Mṅụ nke Ọwụwa Anyanwụ taulom-tut-bio __ibo__ Akwụkwọ bụ̣̣̣́ "Lomtut-bio" Atụmatụ ị ga-
Whimbrel chautot Isiokwu ndị a Ntinye uche
  • Kọlụm na-acha odo odo na-egosi okwu mgbazinye nke sitere na Hindi

Akụkụ ụtọ asụsụ

[dezie | dezie ebe o si]
Mpaghara asaa dị mkpa na akụkụ nke ahụ na usoro ụtọ asụsụ na PGA
Klas Akụkụ nke ahụ mmadụ Ihe ịrịba ama nkewa ahụ
Ngwaa Adjectives Okwu mmeghe
1 ọnụ na mgbatị okwu ya a= ọrụ metụtara ọnụ, mmalite, dịka a=ɟire 'imegbu', a=kopho 'isilite'
àgwà njirimara metụtara ọnụ nke mmadụ, dịka a=mu 'mute', a=tutlup 'agbọghọ'
deictic pụtara n'ihu ma ọ bụ azụ, n'ihu nke ihe omume, dịka a=karap 'n'azụ', a=kaulu 'tupu'
2 akụkụ ndị dị n'èzí ɛr= ọrụ nke akụkụ ihu nke ahụ na-etinye aka na ya. dịka er=luk 'ịtụle'
àgwà nke ogo, ịma mma mpụga, dịka er=buŋoi 'mara mma'
deictic pụtara n'akụkụ, omume / mmetụta ndị a na-apụghị ịchịkwa, dịka er=betto:ʃo 'n'akụkụ / nso X', er=achil 'ihe ijuanya'
3 nsọtụ dị n'akụkụ ahụ dị ka mkpịsị aka na mbọ mkpịsị ụkwụ oŋ= ọrụ metụtara aka, omume iji mee na akụkụ ahụ, dịka oŋ=cho 'stitch', oŋ=tuɟuro 'ịtụgharị aka'
àgwà ndị metụtara aka na aka, dịka oŋ=karacay 'mkpu', 'ndị nwere nkwarụ', oŋ=toplo 'naanị'
Na-egosi ụzọ, dịka oŋ=kocil 'ngwa ngwa', 'ngwa ngwa'
4 ngwaahịa ahụ na mmekọrịta akụkụ niile ut= ntụziaka, n'ebe dị anya site na ego, ahụmahụ, dịka ut=cone 'ịhapụ', ut=ozuzu-bom 'ịṅụ agụụ'
àgwà nke X mgbe ewepụchara akụkụ ya, dịka ut=lile 'decay', ut=lɔkho 'bare'
na-apụta site na ihe, ihe deictic pụtara 'n'akụkụ X', dịka ot=le, 'n'oké osimiri' ot=bo 'n'azụ'
5 akụkụ ahụ dị n'ime ahụ e=, ɛ= ime ihe, mgbe enwere ike ịhụ mmetụta nke ihe na ihe ahụ, ma ọ bụ nwee ahụmịhe, dịka e=lɛco 'na-amị', ɛ=rino 'na-eti'
àgwà sitere na X, dịka e=sare 'salty', ɛ= ép 'soft'
deictic pụtara 'n'etiti X'e.g. te=khil, e=kotra 'n'ime'
6 akụkụ ndị na-egosi ọdịdị gburugburu / akụkụ ahụ nwoke na nwanyị ara= omume nke na-agụnye akụkụ ma ọ bụ akụkụ etiti nke ahụ, dịka ara=ɖelo 'ịtụrụ ime'
àgwà nke ogo, 'oge' na ihe metụtara afọ, dịka ara=pheʹkhetɔ 'nnukwu agha', ara=kaʹa 'dị elu/ịgba ọsọ'
deixis nke oghere kwụ ọtọ ma ọ bụ nke kwụ ọtọ, dịka ara=balo 'n'azụ X', tara=tal 'n'okpuru X'
7 akụkụ maka ụkwụ na okwu ndị metụtara ya o= ~ ɔ= omume nke na-ebute ihe dị gburugburu ma ọ bụ nsonaazụ doro anya, dịka o= jayrno 'make nest', o=beo 'sting'
àgwà mpụga nke X, ọdịdị ma ọ bụ nhazi, dịka o=baloŋ 'agba gburugburu', o=phelala 'slippery'
oge a na-ejikọta ya na 'anyanwụ na-apụta' ma ọ bụ ntụziaka a na-akpọ deixis, dịka: 'ehihie ezumike', o=kara 'ọdịda anyanwụ'

Aha ebe ndị dị na Andaman

[dezie | dezie ebe o si]
Agwaetiti
Aha ebe nke oge a Aha ebe Great Andamanese ugbu a
Agwaetiti Andaman Marakele
Àgwàetiti South Andaman Sorobul
Obere Andaman Ilumu Tauro
Agwaetiti Strait Khringkosho
Àgwàetiti Havelock (Swaraj Island) Thi Lar Siro
Àgwàetiti Ajụjụ ọnụ Bilikhu Taraphong
Agwaetiti Neill (Shaheed Island) Tebi Shiro
Agwaetiti Baratang Boa
Àgwàetiti Bluff Lurua
Àgwàetiti Landfall Mauntenga

Edensibia

[dezie | dezie ebe o si]

pụọ kpamkpam ma ọ bụ jikọta site na alụmdi na nwunye. Ka ọ na-erule afọ 1994, ndị 38 fọdụrụnụ nke Great Andamanese bụ ndị nwere ike ịchọta ndị nna nna ha na ọdịbendị

  1. A. N. Sharma (2003), Tribal Development in the Andaman Islands, page 75. Sarup & Sons, New Delhi.
  2. GA Lexicon. VOGA. Archived from the original on 2024-03-01. Retrieved on 2024-03-01.

Akwụkwọ

[dezie | dezie ebe o si]
  • Raoul Zamponi 2022. A Grammar of Akajeru: Iberibe nke Asụsụ Ọdịnala nke North Andamanese.

Njikọ mpụga

[dezie | dezie ebe o si]