Asụsụ Aka-Jeru

 

Asụsụ Aka-Jeru

asụsụ

obere ụdị nke	Great Andamanese
mba/obodo	Ndia
dị na ngalaba nhazi mpaghara	Andaman Islands
ụdị asụsụ	agglutinative language
usoro ederede	no value
Ọkwa asụsụ Ethnologue	10 Extinct

 

Asụsụ Jeru, Aka-Jeru (nke a makwaara dị ka YErawa, ka a ghara ịgbagwoju ya anya na Järawa), bụ asụsụ Great Andamanese na-anwụ anwụ, nke Northern group. A na-asụ Jeru n'ime ime obodo na n'ụsọ oké osimiri ndịda nke North Andaman na Sound Island. na-asụ koiné nke Aka-Jeru na asụsụ ndị ọzọ dị n'ebe ugwu nke Great Andamanese na Strait Island; onye ikpeazụ na-asụrụ nke a, Nao Jr., nwụrụ na 2009. Aka-Jeru bụ onye ikpeazụ dị ndụ n'asụsụ Great Andamanese.

Akụkọ ihe mere eme

Ka ọnụ ọgụgụ nke Great Andamanese jiri nwayọọ nwayọọ belata n'ime iri afọ ndị sochirinụ, agbụrụ dị iche iche nke Great Andamanies ma ọ bụ pụọ kpamkpam ma ọ bụ jikọta site na alụmdi na nwunye. Ka ọ na-erule afọ 1994, ndị 38 fọdụrụnụ nke Great Andamanese bụ ndị nwere ike ịchọta ndị nna nna ha na ọdịbendị ha laghachiri n'eBo mbụ bụ naanị atọ n'ime ha (Jeru, Bo, na Cari).

Asụsụ Great Andamanese sitere na Jeru ma ọ bụ Creole dabere na ọtụtụ asụsụ, nke Jeru bụ isi ihe mejupụtara. Onye ikpeazụ na-ekwu okwu nke ọma, Nao, nwụrụ na 2009.

Asụsụ

Hụ asụsụ Great Andamanese maka nkọwa ụtọ asụsụ zuru oke.

Nnukwu koiné nke Andaman

Great Andamanese koiné dabeere na Jeru, yana mmetụta okwu na ụtọ asụsụ sitere na asụsụ ndị ọzọ nke North Great Andamanes (Aka-Bo, Aka-Kora na Aka-Cari). Ọ bụ asụsụ polysynthetic na agglutinative na-egosi isi na usoro SOV. Ọ nwere usoro dị mgbagwoju anya maka akara nke enweghị ike ịpụ apụ, ya na akara asaa na-egosipụta nkewa dị iche iche. Ihe ịrịba ama ndị a na-apụta dị ka prolitics nke na-ekewa ọnụ ọgụgụ buru ibu nke aha dị ka ụdị dabere. na-atụ aro na Great Andamanese na-akọwa ụwa ha site na njikọ ndị a ma si otú a na-edepụta ihe dị mkpa a na ụdị ụtọ asụsụ ọ bụla na-egosipụta nkọwa, njirimara na nkwupụta.

Great Andamanese koiné nwere usoro ụdaume asaa.

Mkpụrụedemede

	N'ihu	Central	Ịlaghachi azụ
N'akụkụ	i		u
N'etiti etiti	na		o
N'etiti oghere	Ọ bụ		Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya
Emeghe		a

Mkpụrụ okwu

		Akpụkpọ ahụ	Ezé / Alveolar	Retroflex	Palatal	Velar
Ụgbọ imi		m	n		ɲ	ŋ
Plosive	enweghị olu	p	t	Ọdịdị	tʃ	k
	onye na-enweghị olu	ph	th	__ibo__ Ọdịdị		kh
	kwuru okwu	b	d	Ọ bụ mgbe ahụ ka a ga-eji	dʒ
Ihe na-esiri ike			s		ʃ
Ihe na-atọ ụtọ			ɾ
Ihe atụ		w	l		j

Okwu

PGA varnamala

Okwu ndị dị n'otu:

Ihe ọ pụtara	Nnukwu Andamanese	IPA[this appears to be messed up]	Devanagari
akwukwo	aracha	araca	Ihe omuma ohuru
nnụnụ ụlọ	ijibu	Iɟibu	Iji usoro
agwọ (eze agwọ)	ulukhu	ulukhu	Kọnkịrịkịrịkị
chilli	ekajira	ya naɟira	Sliịstraị
mgbada	ikuku	Ọ bụ n'oge gara aga	Ọ bụrụ na ị na-eme ihe n'oge na-adịghị anya
ụgbụ azụ	asatọ	Ọgba	Nkwupụta
axis	aulo	Olo	Ịhụnanya
snail	kalatop	Ọdịdị	__ibo____ibo____ibo__ N'oge a na-adịghị anya
dugong	kauroing	Nnukwu ọchịchị	N'oge na-adịghị anya
akị bekee	khider	khider	Ụzọ e si aga
okporo ụzọ	ngorto	A na-akpọsa ya	N'oge a na-adịghị anya
betelnut	chaum	Isi iyi	N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ bụ
Dolphin	choa	Mkpụrụ osisi	N'ihi na ha
bat	jibet	N'ihi ya, ọ bụ	Okwu a na-akpọ Arabic
azụ	nyure	ɲure	Nkọwapụta
heron	taka	Ọdịdị	Isiokwu maka
ire	nke a na-akpọ	Xihatat	N'ihi ya
ọdịda anyanwụ	kwuru na ọ bụ	Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ	N'etiti ụmụ nwoke
ezì ojii	kwuo raa	ɖirim raː	N'ihi ya, ọ bụ n'ihi ya ka ọ na-aga n'ihu
akwụkwọ osisi	taich	tonak	I.O.A.
Igwe mmiri	N'oge na-adịghị anya	N'oge na-adịghị anya	N'ihi ya
akpị	dikiraseni	dikiraseni	Oge a na-ekwu okwu
anwụnta	nipho	nipho	Ọchịchị
mushroom	Ụkwụ	Ụkwụ	N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya
ugoloọma	phatkaa	Ọdịdị	Ọpụpụ
frog	phorube	phorube	Ọ bụ n'otu n'otu
eriri	pharako	pharako	Ọ ga-abụ na ọ ga-abụrịrị na ọ ga na-agbasa ozi
mbe na-acha akwụkwọ ndụ akwụkwọ ndụ	Belotauro	Ọ na-emetụta	N'oge a na-ele anya
nduru na-acha ntụ ntụ	mirit	mirit	N'ọnwa na-adịghị
oke oke	Mauch	Ọrịa	[Ihe e dere n'ala ala peeji]
akwụkwọ ndị na-agbasa agbasa	yephaay taich	jephaːj tɛc	Ọ bụ n'ihi ya ka ọ na-agbakwa
Mkpụrụ osisi achara	òké	N'ihi ya, ọ ga-adị mma	Ọ bụ n'oge ochie ka a na-akpọ 'Stopish'
Ezì nwere ezì	ratirlauto	ratɛrlɔto	N'oge a na-eme ihe nkiri
anwụrụ ọkụ	lep	lep	Aran
ọkụ	Luro, n'ihi	Luro, n'ihi	N'ihi ya, ọ bụ n'ihi ya ka a na-eme ihe nkiri
ọla dị n'úkwù	Shirbele	Ihe eji eme ihe	Ndị a na-akpọ Arabic
agwọ	shubi	ʃubi	Ọ bụ n'abalị
Agụ iyi	sarekateyo	sarekatejo	Oge a na-eme n'oge gara aga
Nnụnụ Oké Osimiri nke nwere afọ ọcha	Karatọm	Karaịcom	Nkwupụta
Pacific Golden Plover	chelele	Ụzọ mbata	N'ihi ya, ọ ga-abụ na ọ bụ n'oge a ka a ga-asị na ọ bụ
Ọhịa Mmanụ Mmanụ Mṅụ nke Ọwụwa Anyanwụ	taulom-tut-bio	__ibo__ Akwụkwọ bụ̣̣̣́ "Lomtut-bio"	Atụmatụ ị ga-
Whimbrel	chautot	Isiokwu ndị a	Ntinye uche

• Kọlụm na-acha odo odo na-egosi okwu mgbazinye nke sitere na Hindi

Akụkụ ụtọ asụsụ

Mpaghara asaa dị mkpa na akụkụ nke ahụ na usoro ụtọ asụsụ na PGA

Klas	Akụkụ nke ahụ mmadụ	Ihe ịrịba ama nkewa ahụ	Ngwaa	Adjectives	Okwu mmeghe
1	ọnụ na mgbatị okwu ya	a=	ọrụ metụtara ọnụ, mmalite, dịka a=ɟire 'imegbu', a=kopho 'isilite'	àgwà njirimara metụtara ọnụ nke mmadụ, dịka a=mu 'mute', a=tutlup 'agbọghọ'	deictic pụtara n'ihu ma ọ bụ azụ, n'ihu nke ihe omume, dịka a=karap 'n'azụ', a=kaulu 'tupu'
2	akụkụ ndị dị n'èzí	ɛr=	ọrụ nke akụkụ ihu nke ahụ na-etinye aka na ya. dịka er=luk 'ịtụle'	àgwà nke ogo, ịma mma mpụga, dịka er=buŋoi 'mara mma'	deictic pụtara n'akụkụ, omume / mmetụta ndị a na-apụghị ịchịkwa, dịka er=betto:ʃo 'n'akụkụ / nso X', er=achil 'ihe ijuanya'
3	nsọtụ dị n'akụkụ ahụ dị ka mkpịsị aka na mbọ mkpịsị ụkwụ	oŋ=	ọrụ metụtara aka, omume iji mee na akụkụ ahụ, dịka oŋ=cho 'stitch', oŋ=tuɟuro 'ịtụgharị aka'	àgwà ndị metụtara aka na aka, dịka oŋ=karacay 'mkpu', 'ndị nwere nkwarụ', oŋ=toplo 'naanị'	Na-egosi ụzọ, dịka oŋ=kocil 'ngwa ngwa', 'ngwa ngwa'
4	ngwaahịa ahụ na mmekọrịta akụkụ niile	ut=	ntụziaka, n'ebe dị anya site na ego, ahụmahụ, dịka ut=cone 'ịhapụ', ut=ozuzu-bom 'ịṅụ agụụ'	àgwà nke X mgbe ewepụchara akụkụ ya, dịka ut=lile 'decay', ut=lɔkho 'bare'	na-apụta site na ihe, ihe deictic pụtara 'n'akụkụ X', dịka ot=le, 'n'oké osimiri' ot=bo 'n'azụ'
5	akụkụ ahụ dị n'ime ahụ	e=, ɛ=	ime ihe, mgbe enwere ike ịhụ mmetụta nke ihe na ihe ahụ, ma ọ bụ nwee ahụmịhe, dịka e=lɛco 'na-amị', ɛ=rino 'na-eti'	àgwà sitere na X, dịka e=sare 'salty', ɛ= ép 'soft'	deictic pụtara 'n'etiti X'e.g. te=khil, e=kotra 'n'ime'
6	akụkụ ndị na-egosi ọdịdị gburugburu / akụkụ ahụ nwoke na nwanyị	ara=	omume nke na-agụnye akụkụ ma ọ bụ akụkụ etiti nke ahụ, dịka ara=ɖelo 'ịtụrụ ime'	àgwà nke ogo, 'oge' na ihe metụtara afọ, dịka ara=pheʹkhetɔ 'nnukwu agha', ara=kaʹa 'dị elu/ịgba ọsọ'	deixis nke oghere kwụ ọtọ ma ọ bụ nke kwụ ọtọ, dịka ara=balo 'n'azụ X', tara=tal 'n'okpuru X'
7	akụkụ maka ụkwụ na okwu ndị metụtara ya	o= ~ ɔ=	omume nke na-ebute ihe dị gburugburu ma ọ bụ nsonaazụ doro anya, dịka o= jayrno 'make nest', o=beo 'sting'	àgwà mpụga nke X, ọdịdị ma ọ bụ nhazi, dịka o=baloŋ 'agba gburugburu', o=phelala 'slippery'	oge a na-ejikọta ya na 'anyanwụ na-apụta' ma ọ bụ ntụziaka a na-akpọ deixis, dịka: 'ehihie ezumike', o=kara 'ọdịda anyanwụ'

Aha ebe ndị dị na Andaman

Agwaetiti

Aha ebe nke oge a	Aha ebe Great Andamanese ugbu a
Agwaetiti Andaman	Marakele
Àgwàetiti South Andaman	Sorobul
Obere Andaman	Ilumu Tauro
Agwaetiti Strait	Khringkosho
Àgwàetiti Havelock (Swaraj Island)	Thi Lar Siro
Àgwàetiti Ajụjụ ọnụ	Bilikhu Taraphong
Agwaetiti Neill (Shaheed Island)	Tebi Shiro
Agwaetiti Baratang	Boa
Àgwàetiti Bluff	Lurua
Àgwàetiti Landfall	Mauntenga

Edensibia

pụọ kpamkpam ma ọ bụ jikọta site na alụmdi na nwunye. Ka ọ na-erule afọ 1994, ndị 38 fọdụrụnụ nke Great Andamanese bụ ndị nwere ike ịchọta ndị nna nna ha na ọdịbendị

Akwụkwọ

• Raoul Zamponi 2022. A Grammar of Akajeru: Iberibe nke Asụsụ Ọdịnala nke North Andamanese.

Njikọ mpụga

• Olu Na-apụ n'anya nke Great Andamanese- VOGA
• Asụsụ Aka-Jeru- Omniglot