Asụsụ Araki

Araki bụ asụsụ fọrọ nke nta ka ọ ghara ịdị na obere agwaetiti Araki, n'ebe ndịda Espiritu Santo Island na Vanuatu. A na-eji nwayọọ nwayọọ dochie Araki site na Tangoa, asụsụ sitere na agwaetiti dị nso.

Aha ya

a-='{"parts":[{"template":{"target":{"wt":"IPA-xx","href":"./Template:IPA-xx"},"params":{"1":{"wt":"aˈraki"},"2":{"wt":""}},"i":0}}]}' data-ve-no-generated-contents="true" id="mwEw" lang="und-Latn-fonipa" typeof="mw:Transclusion"><span typeof="mw:Entity">[</span><span typeof="mw:Entity">]</span> Araki [aˈraki] sitere n'Asụsụ Tamambo (nke nwere akara a-). nna [ˈɾaki] bụ Raki [ˈɾaki].

Ọnọdụ dị ugbu a

E mere atụmatụ na Araki nwere ndị na-asụ asụsụ 8 na 2012 na-enwe mgbanwe asụsụ na-aga n'ihu gaa n'asụsụ agbataobi Tangoa. Ndị ọzọ bi n'àgwàetiti ahụ nwere ihe ọmụma nke Araki, na-enye ha ohere ịghọta ya, mana ha nwere ikike ikwu okwu ya. Akụkụ buru ibu nke okwu Araki, yana n'ụdị syntactic na ụda ụda nke asụsụ ahụ efuola. Ọtụtụ ndị na-asụ Araki na-asụ pidgin Bislama dị ka asụsụ asụsụ, n'agbanyeghị na ojiji ya na-abụkarị n'obodo abụọ nke mba ahụ, Port-Vila na Luganville, ọ na-adịkarịkwa n'ime ime obodo..

Ọkà mmụta asụsụ Alexa François kọwara Araki n'afọ 2002.

Afọ	Pop	Spkr	Ebe e si nweta ya
1897	103	103	Miller (1990)
1972		72	Tryon (1972)
1989	112	80	Tryon na Charpentier (1989)
1996	105	105 [lower-alpha 1]	Grimes (1996)
1998	121	34	Vari-Bogiri (2008)

Nchịkọta

Araki so na alaka Oceanic nke Asụsụ Austronesian; n'ụzọ doro anya karị, n'òtù 'Asụsụ North na Central Vanuatu'.

Ọmụmụ ụdaolu

Araki nwere ndepụta ụdaume nke ụdaume 16 na ụdaume 5, nke egosiri na tebụl abụọ na-esonụ:

Mkpụrụ okwu

Araki nwere ụdaume iri na isii nke na-apụtakarị na mmalite nke nkeji okwu, ma e wezụga ụfọdụ.

Mkpụrụ okwu Araki

	Bilabial	Asụsụ	Alveolar	Velar	Mkpịsị aka
Ụgbọ imi	__ibo__ m'ihi ya, ọ bụNkọwaỌdịdị	N'ihi ya, ọ na-adịA na-akpọ yaỌdịdị	n'ihi ya__ibo__ NkọwaỌdịdị	__ibo__ ŋ'ihi ya, ọ bụ n'ihi ya ka a na-akpọN'ihi ya, ọ bụỌdịdị
Plosive	p'ikwu ya n'ụzọ dị otú aNkọwaỌdịdị	__ibo__ Akụkụ a na-akpọIhe omuma aỌdịdị	__ibo__ t'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adịIhe omuma aỌdịdị	k'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adịNkọwaỌdịdị
Africate			__ibo____ibo__ t͡ʃ'ihi ya, ọ bụ n'ihi ya ka a na-akpọ__ibo__ Ihe omuma di iche icheỌdịdị
Ihe na-esiri ike	__ibo__ β'ihi ya, ọ bụ n'ihi ya ka a na-akpọ__ibo__ NkọwaỌdịdị	Ọdịda AnyanwụIhe omuma a na-akpọỌdịdị	SINAIhe omuma aỌdịdị		__ibo__ N'ih ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adịNkọwaỌdịdị
Flap			__ibo____ibo____ibo__ ɾ'ihi na ọ bụ n'ihi na__ibo__ NkọwaỌdịdị
Ihe na-atọ ụtọ			__ibo__ ỊnọbaNkọwaỌdịdị
N'akụkụ			l'ihi ya, ọ bụ n'ihi ya ka a na-akpọNkọwaỌdịdị

Naanị ndị na-asụ Araki nke ọma na-eme ka ọdịiche dị n'etiti flap [ɾ] na trill [r]; ọ bụ naanị ha nwere ike ịmata ma kpọọ ụdaume linguolabial. Ndị -eji asụsụ 'Passive' dochie ụdaume ndị a ma ọ bụ ụdaume bilabial ma ọ bụ mkpụrụedemede alveolar. Ọ bụ ezie na ọtụtụ ndị na-eto eto na-azọrọ na ha nwere ike ikwu Araki, ha na-abụkarị ndị na-asụ asụsụ, ya mere ha anaghị eji ụdaume asụsụ.

Mkpụrụedemede

Mkpụrụedemede ụdaume bụ:

Mkpụrụedemede

	N'ihu	Ịlaghachi azụ
Elu	i	u
N'etiti	na	o
Ala Dị Ala	a

Araki enweghị ụdaume ogologo. Ọzọkwa, asụsụ ahụ enweghị ụdaume. Otú ọ dị, eriri nke ụdaume na-esote nwere ike - n'ezie ọ dị - n'asụsụ ahụ. N'ọnọdụ ndị a, ụdaume ọ bụla na-ewu nkeji okwu dị iche.

Ọtụtụ mkpụrụedemede na Araki meghere (CV). Mmetụta diachronic nke nrụgide okwu emeela ka ụfọdụ mkpụrụedemede funahụ n'ụzọ na-adịghị mma, na ịmepụta usoro phonotactic ọhụrụ nke CVC na CCV, yana ọtụtụ ụdaume ikpeazụ nke okwu, ọ bụ ezie na ọ bụghị dị ka ihe zuru oke ma e jiri ya tụnyere Asụsụ Torres-Banks. Ọ bụ ezie na ụyọkọ nke ihe karịrị ụdaume abụọ agaghị ekwe omume n'ime otu okwu, ụyọkọ ụdaume dị ogologo nwere ike ịpụta na usoro asụsụ dị ogologo.

Nchekasị okwu na Araki na-adakarị na sylltimate, ma ọ dịkarịa ala mgbe mkpụrụokwu ikpeazụ nke okwu ahụ bụ nke ụdị -(C) V. Enwere ike ịnụ mgbakasị nke abụọ na nkeji okwu nke abụọ ọ bụla n'akụkụ aka ekpe nke okwu ahụ. A na-ekenye nchekasị naanị mgbe lexeme natachara affixes ya niile ka ọ bụrụ okwu ụdaolu niile. Usoro nke ihichapụ ụdaume dị elu ikpeazụ (nke a na-ahụkarị n'asụsụ Vanuatu) anaghị emetụta iwu nrụgide.

Usoro ide ihe

François (2002) tụpụtara usoro mbụ maka orthography, o mechara gbanwee ya na nkwekọrịta ya na obodo. A na-egosi orthography ọhụrụ ebe a:

Mkpụrụ akwụkwọ Araki

Akwụkwọ ozi	a	na	h	i	j	k	l	m	m̈	n	ng	o	p	p p p p	r	r̄	s	t	u	v	[Ihe e dere n'ala ala peeji]
Nkwupụta	a	e	h	i	t͡ʃ	k	l	m	n̼	n	ŋ	o	p	t̼	ɾ	r	s	t	u	β	ð̼

ŋ

Asụsụ

Enwere ike kewaa Araki syntax n'ime usoro lexemes, gụnyere aha, adjectives, ngwaa, adjunts, adverbs, nọmba na ngosipụta; na usoro morphemes mechiri emechi, nke na-abụkarị monosyllabic clitics ma ọ bụ affixes.

Usoro ihe mejupụtara na Araki bụ isiokwu-okwu-ihe (SVO). Enwere ókè doro anya n'etiti ihe a na-ahụ anya - mgbe niile n'ime ahịrịokwu ahụ, ma etinye ya ma ọ bụ na ọ bụghị - na arụmụka ndị na-adịghị mma: adverbs, prepositional phrases na ihe ndị na-apụtaghị ìhè, nke na-apụtara mgbe niile n"èzí ahịrịokwu ngwaa.

Aha

Dị ka n'ọtụtụ asụsụ Oceanic, ọ bụghị naanị ngwaa kamakwa aha (yana ụdị syntactic ndị ọzọ) na-ebute amụma na Araki. Aha aha dị iche na ngwaa n'ịbụ ndị na-ebu amụma ozugbo, nke pụtara na ọ bụghị isiokwu clitic ga-ebute ha ụzọ. Ọzọkwa, naanị aha na-enwe ike ịtu aka ozugbo na ụlọ ọrụ nke ụwa, na-eme ka ha arụmụka na-abanye n'ime nnukwu ahịrịokwu.

N'ikwu okwu, aha nwere ike ịbụ isiokwu nke ahịrịokwu, ihe nke ngwaa na-agafe agafe ma ọ bụ ihe nke preposition, oghere niile nke a machibidoro ngwaa ma ọ bụ adjectives. Aha ndị ziri ezi - aha ebe na aha onwe onye - enwere ike ikwu na ha bụ nke aha zuru ụwa ọnụ na Araki.

Ọdịdị nke ahịrịokwu

N'adịghị ka ọtụtụ asụsụ nke Vanuatu, Araki ejighi isiokwu aha *na nke Proto Oceanic, ma ọ bụ ihe ọ bụla ọzọ na-ekpebi aha. N'ihi ya, mgbọrọgwụ aha n'onwe ya nwere ike ịmepụta NP ziri ezi na ahịrịokwu.

Okwu Nkwupụta ga-enwerịrị isi - nke a nwere ike ịbụ aha, nnọchiaha kwụụrụ onwe ya ma ọ bụ ngosipụta ụfọdụ. adjective enweghị ike ịbụ NP-isi, mana ọ chọrọ nkwado nke mara isi efu. Ihe ndị ọzọ niile bụ nhọrọ. NP kachasị elu kwesịrị ịgbaso usoro ndị a, ọtụtụ n'ime ha bụ nhọrọ:

1. otu isiokwu: otutu rai, partitive r̄e, definite va;
2. aha ma ọ bụ isi mara efu, ma ọ bụ 'nchịkọta nwere', nke {nchịkọta aha nwere + (onye nhazi nke nwere +) onye nwe ya};
3. adjective;
4. akara anaphori ri
5. okwu ngosi
6. ọnụọgụ nke isiokwu clitic (na-emekarị mo) bu ụzọ, yiri nkebi.
7. otu ahịrịokwu;
8. ahịrịokwu na-esote.

Nchịkọta ngwaa dị ụkọ na Araki karịa n'ọtụtụ asụsụ Oceanic ndị ọzọ. O yiri ka ọ na-arụpụta naanị mgbe nke ọ bụla n'ime ngwaa abụọ ahụ bụ ngwaa mmegharị. Ihe ọzọ a na-adịghị ahụkebe, bụ mgbe ihe nke abụọ bụ ngwaa kwụ otu ebe ma ọ bụ adjective: V₂ na-egosi ụzọ V₁.

Araki	Bekee
N'ihi ya, ọ bụ	otu
Mo rue	abụọ
mo r̄olu	atọ
mo v̈ar̄i	anọ
mo lim̈a	ise
mo haion (o)	isii
mo haip̈ir̄u	asaa
Moalu hau	asatọ
mo haisua	itoolu
mo sangavul (u)	iri
mo sangavul jomana mo Estes	iri na otu
mo sangavul jomana mo dua	iri na abụọ
Mo ngavul Rua	iri abụọ
Mo ngavul Rua Mo Estes	iri abụọ na otu
mo ngavul r̄olu	iri atọ
mo ngavul haip̈ir̄u	Iri asaa
mo ngavul sangavulu	otu narị
mo ngavul sangavulu mo sangavulu	otu narị na iri
mo ngavul sangavulu rua	narị abụọ
mo ngavul sangavulu sangavulu	otu puku

  Dịka e kwuru n'elu, Araki bụ asụsụ SVO siri ike. Nke a putara na udi ahiriokwu di iche iche, dika nkwuputa okwu, ihe omuma na ajuju anaghi etinye ngbanwe n'usoro okwu. Nke a, megidere ihe na-eme na asụsụ Europe. Ụdị ahịrịokwu ndị a nwere ike ịdị iche na ụzọ ndị ọzọ.

Ihe Ndị Dị Mkpa

Okwu niile dị mkpa na-ewere usoro Irrealis, site na nkọwa, ebe ọ bụ na ha na-ezo aka na ihe omume mebere emepe. A ga-ebute ngwaa ahụ ụzọ site na isiokwu ya.   Ya mere, ma e wezụga prosody, ahịrịokwu niile dị mkpa bụ otu ihe na ahịrịokwu na-egosipụta ebumnuche ma ọ bụ ọdịnihu dị nso (dịka ọmụmaatụ, 'ị kwesịrị inyere m aka' ma ọ bụ 'ị ga-enyere m aka').

Usoro na-adịghị mma anaghị eji akara ngosi na-adịghị adịkarị, mana modal clitic kan 'Prohibitive':  

Ajụjụ

Okwu ajụjụ nwere ike iwere ma ọ bụ Realis ma ọ bụ Irrealis modality. Ee / Mba ajụjụ yiri ajụjụ kwekọrọ na ya, ma e wezụga prosody. Ọtụtụ mgbe, a na-eji mkpado ikpeazụ akara ajụjụ ahụ ... vo-m-re ... 'ma ọ bụ na ọ bụghị? '. Na ajụjụ WH, okwu ajụjụ na-ewere otu oghere dị ka okwu ha na-anọchi (ya bụ, ha na-adị n'ebe ahụ).

Okwu ajụjụ Arakian gụnyere ya 'ihe', se 'onye', v̈e 'ebe', ngisa 'mgbe', na visa 'ọtụtụ'. ya ajụjụ ('what X, nke') bụ sava, ụdị sa dị ogologo. Ọ na-abịa n'ihu aha, dịka Savanọ hina 'ihe'. Okwu ajụjụ abụọ sitere na sa 'ihe': sohe sa 'dị ka ihe → otu esi eme' na m̈ar̄a sa 'n'ihi ihe → ihe kpatara ya'.

Ịgọnahụ

Ihe nrịbama nhụsianya izugbe bụ otu morpheme je, nke a na-eji n'ahịrịokwu niile na-adịghị mma ma e wezụga mkpa. Ọ na-abịa mgbe niile na mmalite nke akpaokwu amụma, na-agbaso isiokwu clitic. Enwere ike ijikọta ya na ọnọdụ Realis ma ọ bụ Irealis.

Nkwupụta je na-ejikọta ya na ihe ndị ọzọ, dịka ọmụmaatụ akara akụkụ, iji wuo ọdịdị dị mgbagwoju anya. Dị ka ihe atụ,

• Nkwupụta m + akụkụ 'ọzọ' → 'ọ bụghịzi'
• Nkwupụta m + akụkụ m̈isi 'ka dị' → 'ọ bụghị'
• Nkwupụta m + partitive r̄e 'ụfọdụ' → 'ọ bụghị onye ọ bụla'
• Nkwupụta je + NP R̄e hina 'ihe ụfọdụ' → 'ihe ọ bụla'
• Nkwupụta je + adverb n-r̄e-ran 'n'ụbọchị ụfọdụ' → 'ọ dịghị mgbe'

Njikọ {negation je + Verb + partitive r̄e na ọnọdụ ihe}, nwere mmetụta ugboro ugboro nke na-egosi na ihe a adịghị adị. E meela ka ihe owuwu {je r̄e + N} bụrụ ihe zuru oke je r̄e, nke pụtara 'adịghị adị, ọ bụghị ịbụ'.

Okwu ndị dị adị

Ebe ọ bụ na njikọta je r̄e emeela ka ọ bụrụ okwu na-adịghị mma, mmadụ nwere ike ịtụ anya na, n'ọkwa nke abụọ nke evolushọn, ahịrịokwu na-akwado ịdị adị (ya bụ, 'e nwere N') ga-eji otu okwu ahụ r̄e na-enweghị mgbagha. N'ezie, nke a anaghị ekwe omume.

Okwu ndị na-akwado ịdị adị anaghị eji r̄e, mana ha ga-eji usoro ndị ọzọ. Ihe ndị a gụnyere iji okwu a na-akpọ 'otu', ma ọ bụ ahịrịokwu.

Okwu ndị dị mgbagwoju anya

Nhazi

Nhazi dị ka onye na-ejikọta ahịrịokwu abụghị ihe a na-ahụkarị na Araki: njikọ ahịrịokwu bụ usoro kachasị amasị. Ka o sina dị, ụfọdụ ndị nhazi dị, nke ihe ọ pụtara bụ ihe ziri ezi karịa naanị 'na'.

Onye nhazi a na-ahụkarị bụ pani ~ pan 'na, mana', nke na-enwekarị ihe na-adịghị mma:

Gaa na-ejikarị onye nhazi Bislama 'ale (nke sitere na French allez) eme ihe. Ihe ndị nwere ike ịpụta bụ 'OK; mgbe ahụ; ugbu a; ya mere; n'ikpeazụ'.

• preposition dị ka aha nira- 'na';
• nsonaazụ -n (i) , naanị na nnọchiaha n'efu;
• nọmba r̄olu 'atọ → na', na nnọchiaha onwe onye.

Usoro ndị nwere ọnọdụ

Araki nwere akara atọ kwekọrọ na Bekee 'if': vara, ar̄u, jore. N'ụzọ dị ịtụnanya, abụọ n'ime akara atọ a dakọtara na usoro Realis.

1. Jo re 'na-eche, ka anyị kwuo na → ọ bụrụ na' bụ naanị akara na-ekwekọghị na usoro Realis. Ọ nwere ike izo aka na ọnọdụ nwere ike ime n'ọdịnihu, ma ọ bụ ọ nwere ike igosi echiche na-emegide eziokwu banyere ugbu a.
2. Ar̄u na-apụta naanị na Realis modality na ahịrịokwu nwere ọnọdụ (ahịrịokwu bụ isi nwere ike ịnwe akara Realis ma ọ bụ Irrealis). Ọ nwere ike izo aka ma ọ bụ na echiche nwere ike ime banyere ọdịnihu, ma ọ bụ ọnọdụ na-emegide eziokwu n'oge gara aga.
3. Vara bụ onye nọ n'okpuru Araki, ma eleghị anya sitere na mgbọrọgwụ Varai 'kwuru, gwa'. Mgbe ejiri ya mee ihe na ahịrịokwu isiokwu, a na-ejikọkarị vara na ọnọdụ Realis. Ọ nwere ike izo aka ma ọ bụ otu ihe omume n'oge gara aga (English 'when'), na ihe omume zuru ụwa ọnụ (English' 'when'"), ma ọ bụ na ihe omume nwere ike ime n'ọdịnihu (English "when', 'if', 'in case').

Njikọ nke ahịrịokwu

Njikọ ahịrịokwu bụ njikọta nke ọ dịkarịa ala ahịrịokwu abụọ (C<sub id="mwA₂">1 na C2), na-enweghị onye nhazi ọ bụla, onye nọ n'okpuru ma ọ bụ ụdị njikọ ọ bụla ọzọ doro anya n'etiti ha. Na njirimara prosodic, ọ dịghị nkwụsịtụ a na-anụ na ókèala ha, ọ dịkarịa ala ọ dịghị nkwụsi ike dị ka n'etiti ahịrịokwu abụọ na-achị onwe ha. N'adịghị ka usoro ngwaa, ngwaa ọ bụla ga-ebute isiokwu ya, ma ọ na-ezo aka n'otu isiokwu ahụ dị ka ngwaa bu ụzọ. Okwu dị ka nke a bụ ihe a na-ahụkarị na Araki:   Rịba ama ihe mgbagwoju anya nke ahịrịokwu ahụ: ọ bụ naanị ihe gbara ya gburugburu na-eme ka o doo anya na ihe na-adaba bụ n'ezie nkume, ọ bụghị nwoke ahụ. Ugboro dị elu nke ihe nrụpụta nkebiokwu na-eme clitic mo (Onye nke atọ Realis, otu ma ọ bụ ọtụtụ) n'ezie okwu a na-ahụkarị na mkparịta ụka n'ezie.

Enwere ike iji agbụ ahịrịokwu kọwaa ọnọdụ dịgasị iche iche:

• Oge na-esote ya;
• Akụkụ abụọ nke otu ihe dị mgbagwoju anya;
• Ihe omume abụọ na-eme n'otu oge;
• Nkwupụta banyere ihe omume;
• Ọdịdị nke ebe;
• Mgbanwe oge;
• Ihe ndị e ji mara okwu;
• Akụkụ ndị metụtara ya;
• Okwu ọnụ ọgụgụ.

Ihe Ndị A Na-ahụkarị

Araki bụ otu n'ime asụsụ ole na ole nke Vanuatu, na n'ezie nke ụwa, nke nwere usoro ụdaume asụsụ.

Araki enweghị usoro nkwụsịtụ olu, yana nkwụsịtụ ndị a na-akpọ Domenalised, nke abụọ a jupụtara n'òtù asụsụ Oceanic.

Araki nwere ọnụọgụ ụda dị iche iche dị elu na-enweghị atụ n'akụkụ ọnụ okwu alveolar. Nke kacha pụta ìhè bụ ịdị adị nke ọdịiche dị n'etiti trill alveolar na flap alveolar.

Nchekwa asụsụ

June 2008, Jacques Chirac Foundation for Sustainable Development and Cultural Dialogue kwupụtara ebumnuche ya ilekwasị anya n'ichekwa asụsụ Araki. A na-edepụta asụsụ a dị ka ihe atụ, n'etiti ọtụtụ ndị ọzọ, nke ọnọdụ nke ihe ize ndụ asụsụ nke Chirac Foundation na-ezube idozi, ọkachasị site na mmemme ya "Sorosoro: Pour que vivent les langues du monde". Sorosoro n'onwe ya bụ okwu Araki, nke pụtara "ikuku, okwu, asụsụ". [1]

Ihe edeturu na ntụaka

Akwụkwọ

• François (2002). Araki: A disappearing language of Vanuatu, Pacific Linguistics, 522. Canberra: Australian National University. DOI:10.15144/PL-522. ISBN 0-85883-493-6. 
• François (2008). An online Araki-English-French dictionary. Archived from the original on 28 February 2024. Retrieved on 11 February 2024.
• . 
• Miller (1990). Live Book 7: Santo and Malo. New South Wales: Mission Publication of Australia. 
• Tryon (1972). "The languages of the New Hebrides: A checklist and general survey", in Beaumont: Papers in Linguistics of Melanesia, Series A-33. Pacific Linguistics. 
• (1996) in Grimes: Ethnologue: Languages of the World, 13th, Dallas, TX: Summer Institute of Linguistics. 
• Vari-Bogiri (2008). "A Sociolinguistic Survey of Araki: A Dying Language of Vanuatu". Journal of Multilingual and Multicultural Development 26 (1): 52–66. DOI:10.1080/14790710508668398. 

Njikọ mpụga

• Ihe ndekọ ọdịyo n'asụsụ Araki, na ohere mepere emepe, site na A. François (isi iyi: Pangloss Collection, CNRS) .
• Araki - English - French online dictionary by A. François.
• Ndepụta okwu Araki na Austronesian Basic Vocabulary Database.
• Mkpụrụ akwụkwọ na ịkpọpụta