Asụsụ Daga
| obere ụdị nke | Dagan  |
|---|---|
| mba/obodo | Papua New Guinea |
| ụmụ amaala ka | Central Province, Milne Bay Province, Oro Province |
| Ọkwa asụsụ Ethnologue | 5 Na-etolite |
Daga (Dimuga, Nawp) bụ asụsụ na-abụghị nke Austronesian nke Papua New Guinea. Ihe [1] ka mmadụ 9,000 na-asụ Daga ka ọ na-erule afọ 2007. Ndị [2]-asụ Daga dị na mpaghara Rabaraba nke Milne Bay, na mpaghara Abau nke Central district nke Papua New Guinea.
Ndị ọkà okwu[dezie | dezie ebe o si]
_2012.png)
Ndị na-asụ Daga bi na mpaghara Rabaraba nke Milne Bay Province na Papua New Guinea. Mpaghara a dị ihe dịka 5,405.4 sq mi (14,000km2) nwere ọnụ ọgụgụ mmadụ 209,054. Akụ na ụba nke mpaghara ahụ bụ njem nlegharị anya, mmanụ nkwụ, na igwu ọla edo na Misima Island.
N'oge Agha Ụwa nke Abụọ, Agha nke Milne Bay mere na mpaghara ahụ na-enye ya ihe ọzọ dị mkpa.
Ndị Massim, ndị Milne Bay, agbanweela omenala ha na agwaetiti ndị dị nso ma nweta ọtụtụ ememe site na nso gụnyere Mgbaaka Kula. [3] na-akọwa ndị Massim site na ụmụ nne.
Ndị Milne Bay mgbe ha dị iche na, ka na-ejikọ omenala na Papua New Guinea. Ala ndị dịpụrụ adịpụ, ọhịa, na ala ndị na-adịghị mma nke Papua New Guinea nwere ọtụtụ ihe dị iche iche. [4] nwere ihe karịrị ọdịbendị 7,000 dị iche iche na Papua New Guinea ọ bụ ezie na e nwere naanị ihe dị ka nde mmadụ 7 bi ebe ahụ. Ndị Papua New Guinea nwere njikọ siri ike na egwu nwere omume egwu na-enweghị isi na nke a haziri ahazi n'afọ niile.
Ọmụmụ ụdaolu[dezie | dezie ebe o si]
Daga nwere ụdaume iri [2] atọ na ụdaume ise.
| N'ihu | Ịlaghachi azụ | |
|---|---|---|
| N'akụkụ | i | u |
| N'etiti | na | o |
| Emeghe | Ọpụpụ | |
| Labial | Alveolar | Palatal | Velar | |
|---|---|---|---|---|
| Nasal | Àtụ:IPA link | Àtụ:IPA link | ||
| Plosive | Àtụ:IPA link Àtụ:IPA link | Àtụ:IPA link Àtụ:IPA link | Àtụ:IPA link Àtụ:IPA link | |
| Fricative | Àtụ:IPA link | Àtụ:IPA link | ||
| Tap/flap | Àtụ:IPA link | |||
| Approximant | Àtụ:IPA link | (Àtụ:IPA link) | Àtụ:IPA link |
Ụda /ɾ, v/ nwekwara ike iru n'akụkụ [l, β].
Asụsụ[dezie | dezie ebe o si]
Ụdị[dezie | dezie ebe o si]
Na Daga, enwere ụfọdụ iwu maka otu esi eme morphemes. ụfọdụ na-agụnye, njedebe nke ị ga ndị ọzọ na-abụghị G, R, S, na W tinye /a/ ma ọ bụrụ na nke ọzọ suffix bụ consonant-mmalite suffix. Ọ bụrụ na consonant ikpeazụ nke prefix dị n'ihu consonant-mbụ azuokokoosisi, a na-agbanwe usoro nkwuputa nke consonant ikpeazụ nke prefix ka ọ dabara n'ụdị nkwupụta nke consonant mbụ nke stem ahụ. Mgbe morpheme nwere ekwentị mbụ /w/ na-abịa n'ihu ụdaume /o/ ma ọ bụ /u/, /w/ na-efunarị n'okwu ikpeazụ. Mgbe fọnịm ikpeazụ nke morpheme bu ụzọ na fọnịm mbụ nke morpheme na-eso bụ ụdaume abụọ, ụdaume mmalite nke morpheme na-esote na-efunahụ ma ọ bụrụ na fọnịm ahụ bụ /i/, n'ọnọdụ nke a hapụrụ ya ka ọ dị. Maka aha niile, ụdaume ikpeazụ bụ -e.
Ọdịdị ụdaolu[dezie | dezie ebe o si]
M[2] ụdaume G, R, S, na W na-ejedebe ogwe ma ọ bụ nsonaazụ ha nwere mgbanwe foneme dabere na foneme na-esonụ.
| Ọdịdị | Na-esote /i/ ma ọ bụ /e/ | Na-esote /a/, /o/, ma ọ bụ /u/ | Nkwupụta na-esochiMkpụrụ okwu | Okwu Ikpeazụ |
|---|---|---|---|---|
| g | g | g | --- | k |
| r | r | r | ra | t |
| s | s | t | --- | t |
| w | v | w | wa | o |
Iwu a nwere ihe ndị ọzọ maka okwu atọ a:
| unuG | -nege | -en | ununegen |
| yagiR | -nege | -Iwan | yaginegiwan |
| Ọdịda | -nege | -en | ewanegen |
Ogwe osisi[dezie | dezie ebe o si]
Na Daga, mkpụrụ okwu bụ akụkụ nke okwu ahụ na-enye okwu ahụ pụtara. Mkpịsị ọnụ okwu stems na-abụkarị ngwaa azuokokoosisi na nchikota nke ngwaa yaw ("lee").
wa ('kwuru') + yaw ('lee') = wayaw ('kwuru').
Nke a na-arụ ọrụ na ngwaa niile ma na-agbanwe kpamkpam ihe ngwaa ahụ pụtara. Okwu mmalite nke ngwaa sitere na prefix bụ ngwaa nke na-eso otu n'ime okwu anọ, wa-, to-, en-, na a-. A na-eji prefixes ndị a kewaa ngwaa iji mata ihe ụfọdụ ma ọ bụ otu ihe. Okwu mbido wa- na ngwaa na-eme ka ngwaa na ya na-emetụta naanị otu isiokwu. Okwu mbido to- pụtara na a ga-agbanwe ngwaa ahụ ka ọ gụnye ịkụ otu isiokwu. Okwu mbido en- pụtara na a na-agbanwe ihe omume nke ngwaa gosipụtara iji kwekọọ n'omume nke na-agụnye ịrapara n'ime ihe. Okwu mbido a- na-agbanwekwa ngwaa iji tinye aka ịta. Adjective-derived verb stems bụ ngwaa ndị e kere site na iji adjective stem na verbalization iji mepụta ngwaa site na adjective. Dịka ọmụmaatụ, okwu tama ('nke ziri ezi') na-esochi okwu -am na-emepụta nsonaazụ nke okwu tamanam ('nke ziri aga'). E nwekwara ngwaa sitere na aha nke dị ka ngwaa sitere n'adjective na-eji okwu na aha iji mepụta ngwaa site na aha. Ihe atụ -na a bụ mgbe okwu Agata aga ('ohu') na verbalization -at ghọrọ agat ('enyemaka'). Echiche -na nke inweta okwu site na isi ndị ọzọ nke nhazi ndị ọzọ na-ebute aha na adjectives, ebe Daga nwere isi okwu sitere na ngwaa nke bụ mgbe ngwaa nwere ike ịkpọ aha site na nsonaazụ -at wee ghọọ aha. [2] bụ ezie na ogwe osisi na-enye ihe okwu ahụ pụtara, okwu ahụ ezughi oke na-enweghị nsonaazụ.
Okwu[dezie | dezie ebe o si]
Na Daga, dị ka ọtụtụ asụsụ ndị ọzọ nwere ọtụtụ nhazi dị iche iche nke okwu. Clitics na Daga bụ nkewa nke okwu nke enwere ike ịhazi ọzọ n'ime klas atọ ọzọ, a na-eji clitics nke na-akọwa iji gosipụta ọnọdụ nke aha, clitics nke bụ okwu ikpeazụ na ahịrịokwu ma ọ bụ ahịrịokwu aha, a na'iji clitics gụnyere iji mezue ahịrịokwu site na iji homophuous medical suffixes. Postpositions bụ nkewa nke okwu ndị yiri n'ụzọ ha si eji eme ihe dị ka nke clitic nke a na-eji eme ihe iji gosi ebe, soro, ntụnyere, na owuwu oge. [2] pụkwara iji akara ngosi mee ihe na akara onwe onye iji nye ebe ma ọ bụ gosipụta iso mmadụ.
| Singluar | Ọtụtụ | |
|---|---|---|
| 1 | -ma | -nu |
| 2 | -ga | -ya |
| 3 | # | -mu |
Okwu ndị e kwuru[dezie | dezie ebe o si]
Okwu ogologo bụ ihe a na-adịghị ahụkebe na Daga.
Na Daga, e nwere ihe nkwusi ike abụọ, di nke a na-eji nkebiokwu ọ bụla agbakwunyere ike, na a na-eji iren emesịa aha, adjective na positional iji tinye nkọwa. A na-eji njikọ iji jikọta akpaokwu, nkejiokwu na ahịrịokwu. Njikọ ndị na-eme ihe ndị a nwere ike weere dị ka ọkwa dị iche iche.
| Okwu | Akụkụ | Oge | Bekee |
|---|---|---|---|
| ge | e/ọ bụrụ na/di | na | |
| gaa/o | gaa/o | ma ọ bụ | |
| ụmụ nwoke/gapan/anega | ya mere | ||
| Iwa | n'ihi na | ||
| gaa/e | mana | ||
| obere / umap | dị ka | ||
| anega | n'otu aka ahụ | ||
| boge | ozugbo | ||
| Gatawan | mgbe e mesịrị | ||
| amba | mgbe ahụ | ||
| chụpụ | mgbe e mesịrị |
Ajụjụ[dezie | dezie ebe o si]
Daga [2]-eji ya dị ka prefix iji gosipụta tagmeme na-adịghị mma nke ahịrịokwu ngwaa nkịtị, na uon iji gosipụta mkpado na-adịghị njọ nke nchịkọta, ahịrịokwu, mkparịta ụka, nzaghachi, ma ọ bụ ajụjụ. A na-egosipụta Ajụjụ na Daga site na ịgbatị mkpụrụedemede ikpeazụ yana okwu mbido iji malite ahịrịokwu ahụ:
| mkpụrụ ego | Ihe mere e ji |
| dim | ihe |
| afọ ndụ | nke |
| anena | otu esi eme |
| andi | mgbe |
| amba | ebe |
| animpo | ole ha |
| da | onye |
Ọnụ ọgụgụ[dezie | dezie ebe o si]
A na-emepụta mgbọrọgwụ ọnụọgụ na Daga site na iji usoro dị iche. Daga nwere naanị nọmba 1, 2, 3, 4, na 10 ma jiri usoro nke iji akụkụ ahụ na-anọchite anya nọmba. Dịka ọmụmaatụ, okwu nani ('aka') pụtara ise na okwu apen ('nwoke') pụtara 20 na-agụ mkpịsị aka na mkpịsị ụkwụ niile ejikọtara na ihe ahụ. Okwu ndị [2] tinyere okwu yamu ('ndị ọzọ') na-emepụta ahịrịokwu ndị na-egosi nọmba.
| Ọnụ ọgụgụ | Mma Agha | Bekee |
|---|---|---|
| 1 | da | otu |
| 2 | nke | abụọ |
| 3 | yampo | atọ |
| 4 | Ọpụpụ | anọ |
| 10 | aonugaet | iri |
| iravi | niile | |
| aruga | ọtụtụ | |
| da de | ole na ole (otu ma ọ bụ abụọ) |
Edensibia[dezie | dezie ebe o si]
- ↑ "Daga", Ethnologue. Retrieved on 2018-11-15. (in en)
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 Murane (1974). Daga Grammar. University of Oklahoma: Benjamin F, Ulson, 1-20. Kpọpụta njehie: Invalid
<ref>tag; name ":0" defined multiple times with different content - ↑ Milne Bay Province. pcabii.org. Archived from the original on 2018-11-20. Retrieved on 2018-11-19.
- ↑ "Papua New Guinea Culture: An Introduction to Ancient Traditions", Zegrahm Expeditions. Retrieved on 2018-11-16. (in en)