Asụsụ Madí
| obere ụdị nke | Arawan  |
|---|---|
| mba/obodo | Brazil |
| ụmụ amaala ka | Amazonas |
| ụdị asụsụ | object–subject–verb |
| Ọkwa asụsụ UNESCO | 2 vulnerable |
| Ọkwa asụsụ Ethnologue | 4 Educational |
Madí - nke a makwaara dị ka Jamamadí site na otu n'ime olumba ya, nakwa Kapaná ma ọ bụ Kanamanti (Canamanti) - bụ Asụsụ Arawan nke ihe dị ka 1,000 ndị Jamamadi, Banawá, na Jarawara na-asụ n'elu Brazil" id="mwDw" rel="mw:WikiLink" title="Amazonas State, Brazil">Amazonas, Brazil.
Asụsụ ahụ nwere nhazi nkebi okwu na-arụ ọrụ-sative nwere ihe nnọchite-ihe-ngwaa ma ọ bụ ihe-onye nnọchite-ngwaa, dabere ma onye nnọchite anya ma ọ bụ ihe ọ bụ isiokwu mkparịta ụka (AOV dị ka ọ bụ ndabara). [1]
Asụsụ[dezie | dezie ebe o si]
Madí (nke pụtara nanị “ndị mmadụ”) nwere olumba atọ dị adị, kwekọrọ na otu agbụrụ atọ dị iche iche. Ọdịiche dị n'asụsụ bụ akụkụ dị mkpa nke njirimara ebo, na agbanyeghị na olumba atọ ahụ bụ ndị na-asụ Madí nwere nghọta n'otu n'otu na-ezo aka na ha dị ka asụsụ dị iche iche. Olumba na ebo ha na-anọchi anya ya bụ ndị a:[2]
- Jamamadí, nke mmadụ 250 na-asụ n'ebe ugwu ọdịda anyanwụ. Dị ka olumba a na-asụkarị, a na-eji "Jamamadí" eme ihe mgbe ụfọdụ iji zoo aka na ndị niile na-asụrụ Madí site na ndị si n'èzí na ndị agbata obi Paumarí. Okwu ahụ, nke ndị Jama n'onwe ha na-eji, bụ ngwakọta nke jama "oké ọhịa" na madi "ndị mmadụ". A na-agbagwoju agbụrụ a anya mgbe ụfọdụ na "Jamamadí" ọzọ na-akpọ onwe ya nke bi n'akụkụ Osimiri Purus, onye na-asụ asụsụ Kulina n'ezie. Ndị Jarawara na-eji okwu wahati na Banawá wati na-ezo aka na Jamamadí, ha abụọ nwere ike ịpụta "ịgbụgbọ".
- Jarawara, nke ihe dị ka mmadụ 170 na-asụ n'obodo asaa dị n'ebe ndịda. Okwu a - nke ndị si n'èzí na-eji eme ihe na mbụ, mana taa na-eji ya eme ihe na-ezo aka n'onwe ya mgbe ị na-agwa ndị na-abụghị ndị Madí okwu - bụ ngwakọta nke Lingua Geral jara "onye ọcha" na wara "iri". Ndị Jarawara na-akpọ onwe ha Ee jokana, "anyị ezigbo ndị mmadụ". Ndị Banawá na-akpọ ha Jarawa-mee; ndị Jamamadí na-akpọ su amara, "osisi nkwụ".
- Banawá, nke ihe dị ka mmadụ 120 na-asụ n'ebe ugwu ọwụwa anyanwụ. Okwu a bụ naanị aha Brazil-Portuguese maka osimiri agbụrụ ahụ bi na ya ugbu a; ha onwe ha na-ezo aka n'osimiri ahụ dị ka Kitia, na agbụrụ ahụ dị kaKitia-ka-mee, "ndị sitere na Kitia". Ndị Banawá kwagara n'akụkụ osimiri ahụ n'oge na-adịbeghị anya, n'ihe dị ka 1950; tupu nke a, a maara ha dị ka ndị Munia. Ma Jarawara ma Jamamadí na-ezo aka na Banawá dị ka bato-jafi.
Olumba olu atọ a na-ekekọrịta 95% nke okwu ha, na ụtọ asụsụ ha fọrọ nke nta ka ọ bụrụ otu. Dixon na-akọwa Jarawara na Banawá dị ka ihe dị nso na ibe ya karịa ma ọ bụ Jamamadí, nke yiri ọkọlọtọ British, Australian na American iche nke Bekee. Agbụrụ atọ ahụ nwere mmekọrịta dị ogologo oge n'etiti ibe ha; Mmekọrịta chiri anya, ihe omume ọha na eze, na alụmdi na nwunye na-emekarị nanị n'otu ebo. N'ihi ya, ọ dịghị akpan akpan olumba ugwu nke Madí, na n'ezie niile nwa afọ okwu maka ndị ọzọ olumba a kọwara n'elu bụ ubé derogatory.
N'ime asụsụ atọ Madí, Jarawara bụ nke e dere nke ọma; n'ihi ya, isiokwu a ga-ezo aka na Jarawara ọ gwụla ma egosiri ya n'ụzọ ọzọ.
Phonology na orthography[dezie | dezie ebe o si]
[3] nwere obere ndepụta ụdaume, na-eme ka ọdịiche dị n'etiti àgwà ụdaume anọ na ụdaume iri na abụọ.
| N'ihu | Ịlaghachi azụ | |
|---|---|---|
| Elu | i iː | |
| N'etiti | e eː | o oː1 |
| Ala Dị Ala | a aː | |
- Mkpụrụedemede azụ nke a na-anọchite anya ebe a dị ka /o oː/ bụ nke a na'agbanyeghi; mmezu ya a na-ahụkarị bụ n'etiti azụ [ɤ ɤː], mana nke a na - dịgasị iche iche na azụ azụ [ɯ ɯː].
Mkpụrụ okwu[dezie | dezie ebe o si]
| Bilabial | Dental | Alveolar | Palatal | Velar | Glottal | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Plosive | Àtụ:IPAlink | Àtụ:IPAlink Àtụ:IPAlink1 | Àtụ:IPAlink2 | Àtụ:IPAlink | (Àtụ:IPAlink)3 | |
| Nasal | Àtụ:IPAlink | Àtụ:IPAlink | ||||
| Fricative | Àtụ:IPAlink | Àtụ:IPAlink | Àtụ:IPAlink4 | |||
| Liquid | Àtụ:IPAlink5 | |||||
| Semivowel | Àtụ:IPAlink6 |
- A na-ekwupụta nkwụsịtụ alveolar /d/ na-eme n'asụsụ Jamamadí na Banawá; na Jarawara ọ jikọtara ya na /t/.
- Enwere ike ịghọta nkwụsị /ɟ/ dị ka ụdaume [j] na okwu ngwa ngwa, ọkachasị tupu /i/.
- Nkwụsị glottal [ʔ] nwere nkesa pere mpe. Ọ na-eme n'etiti ihe ndị dị n'ime ihe ebe ihe nke abụọ na-amalite na ụdaume, dịka /iso-ete/ "ụkwụ-stalk" > [isoʔete] "shin". N'otu aka ahụ, ọ na-eme mgbe reduplication mgbe reduplicated stem na-amalite na ụdaume: /ata-atabo/ "bụ apịtị niile" na-aghọta dị ka [ataʔatabo]. Ya mere, Dixon na-ekwu na nkwụsị glottal abụghị phoneme n'onwe ya, kama ọ na-egosi ókè okwu phonological na-eme n'ime okwu ụtọ asụsụ, mgbe okwu phonological a na-esonụ na-amalite na ụdaume.
- A na-eme ka /h/ na-agbapụ - ya bụ, ikuku na-esi n'ọnụ na imi na-agbapụta mgbe a na-ekwu ya - ya mere a na-anọchite anya ya ebe a dị ka <h̃>. Nke a na-akpata allophonic nasalization nke ụdaume ndị gbara ya gburugburu a kpọtụrụ aha n'elu (lee rhinoglottophilia).
- Ihe a na-ahụkarị maka mmiri /r/ na Jarawara bụ ihe "ọchịchịrị" n'akụkụ [l~]]; a tap [ɾ] na-eme dị ka allophone, nke a na-emekarị n'ihu /i/. Na Jamamadí na Banawá, Otú ọ dị, a na-aghọta ụdaume a dị ka [ɾ] n'ọtụtụ ọnọdụ.
- Ọkara ụdaume /w/ enweghị ike ịpụta, ma ọ bụ na-adịghị iche, tupu ma ọ bụ mgbe ụdaume azụ /o oː/. N'ihi ya, a na-enyocha ya mgbe niile dị ka allophone na-abụghị nke /o/.
Olumba Jarawara anaghị ekewapụta ụda olu na nke ọ bụla n'ime consonants ya. Ọ bụ ihe a na-adịghị ahụkebe n'asụsụ dị iche iche, Otú ọ dị, na ụda olu n'usoro nkwụsị ya bụ asymmetrical; /t k/ enweghị ụda olu, ebe /b ɟ/ na-ekwupụta n'okpuru. Ha niile ma e wezụga /ɟ/ nwere ụda olu mgbe ụfọdụ ma ọ bụ ụda olu, ya bụ /p d g/; Allphone ndị a na-ekwu okwu na-emekarị okwu-na mbụ, na allophone na-enweghị olu na-emekarị ka ọ na-eme okwu-medially. Usoro a bụ nsonaazụ nke ọtụtụ njikọta na-eme na mgbanwe site na Proto-Arawan, nke nwere ngwa ngwa ngwa ngwa ka ukwuu. A na-echekwa usoro nke ikpeazụ n'asụsụ Arawan ọgbara ọhụrụ Paumarí.
Mkpụrụ okwu na nrụgide[dezie | dezie ebe o si]
Dị ka ọtụtụ asụsụ ndị ọzọ nke Amazon, Madí nwere usoro mkpụrụedemede dị mfe (C) V; ya bụ, mkpụrụedemede ga-enwerịrị ụdaume, nke nwere ike ibute ụdaume. A na-ekwe ka usoro ụdaume niile ma e wezụga /wo/. A na-egbochi usoro VV nke ukwuu; ewezuga /oV Vo/ (nke a pụkwara ịsụgharị /owV Vwo/, na ụdaume na-etinye aka), usoro ebe a na-ehichapụ /h/ n'ihu ụdaume a na-emetụbeghị aka, na okwu mgbazinye /ɟ/ "ụbọchị)," (site na Portuguese dia), naanị usoro a kwadoro bụ /ai/. Okwu enweghị ike ịmalite na usoro VV, ma e wezụga mgbe ehichapụ /h/ site na usoro /VhV-/.
N'asụsụ Jarawara, a na-enye nkwenye na mora nke abụọ ọ bụla site na njedebe nke okwu phonological, na-amalite na nke ikpeazụ, dịka /ˌkaraˈiaoato/ "onye na-edekọ teep". Ebe ọ bụ na ụdaume ogologo nwere moras abụọ, a na-ekwusi ike mgbe niile: /ˌbatiˈriː/ "onye ụkọchukwu".
Orthography[dezie | dezie ebe o si]
Dị ka asụsụ ụmụ amaala niile nke South America, edeghị Madí tupu mmekọrịta Euro-American; Ọzọkwa, ọ dịghị orthography a kapịrị ọnụ maka asụsụ ahụ, ọtụtụ ndị na-asụ ya amaghị akwụkwọ. Ihe ndabere maka nnọchite anya ederede nke asụsụ taa, ma n'etiti ndị na-asụ asụsụ na ndị na-abụghị ndị obodo, bụ orthography bara uru nke SIL chepụtara maka olumba Jamamadí. A na-edepụta ọdịiche dị n'etiti International Phonetic Alphabet (IPA), orthography SIL maka Jamamadí, na orthograph Dixon maka Jarawara n'okpuru ebe a.
| IPA | SIL | Dixon | Otu esi eme |
|---|---|---|---|
| ɟ | na | j | Ihe Dixon na-ahọrọ. Ndị na-asụ asụsụ niile, gụnyere Jarawara, na-eji <y>. |
| Vː | VV | A na-anọchite anya ụdaume ogologo dị ka okpukpu abụọ: /baː/ "ịkụ" kwekọrọ na <baa> | |
| ɸ | f | Phonetic [f] na [X] adịghị iche; okwu ndị Portuguese na /f/ na-apụta mgbe niile na /X/ na Madí. | |
| ʔ | ' | A na-anọchite anya ya nke ọma. | |
| ɾ~l | r | [l] bụ isi allophone na Jarawara, [ɾ] na Jamamadí na Banawá; Dixon na-ejigide <r> maka ịdị mma nke asụsụ. | |
| owV, Vwo | OV, Vo | /w/ abụghị ihe dị iche tupu ma ọ bụ mgbe /o/ gasịrị, mana ndị na-asụ asụsụ ala ga-ede /ow/ na /wo/ mgbe ụfọdụ. | |
Isiokwu a, nke na-elekwasị anya na olumba Jarawara, ga-eji usoro orthography Dixon mee ihe ọbụna mgbe ị na-atụle Jamamadí na Banawá.
Asụsụ[dezie | dezie ebe o si]
Nkọwa asụsụ[dezie | dezie ebe o si]
Dị ka ọtụtụ asụsụ ụmụ amaala nke Amerịka, Madí bụ grammatically aglutinative, isi na suffixing, na "verb-heavy"; ya bụ, a na-enyefe ọtụtụ ozi ụtọ asụsụ site na affixes okwu, na affix ọ bụla na-adaba na otu morpheme. Dixon, dịka ọmụmaatụ, na-agụ prefixes isii na ihe karịrị iri asatọ. Okwu Jarawara dị n'okpuru ebe a na-enye ihe atụ nke ngwaa a na-agbanwe agbanwe nke ukwuu, nke nwere akara isii kwekọrọ na okwu asatọ kwụụrụ onwe ha n'asụsụ Bekee (a na-egosipụta mgbọrọgwụ okwu na bold): [4]
N'aka nke ọzọ, niile nke ngwaa affixes bụ nhọrọ, na ọtụtụ ngwaa na-apụta n'okwu na affixes atọ ma ọ bụ ole na ole; N'ihi ya, n'ezie morpheme-kwa-okwu ruru ala karịa nnukwu ngwa ahịa nke affixes nwere ike ịtụ aro. Klas okwu ndị ọzọ, ọzọkwa, na-eji obere oge na ụdị dị iche iche emegharị karịa ngwaa na-eme. N'ihi ya, ọ bụ ezie na usoro iwu ga-ekwe omume, ahịrịokwu otu mkpụrụokwu dịka njirimara nke asụsụ polysynthetic dị ụkọ na Madí.
Madí na-egosipụta usoro nhazi "fluid-S" na-arụ ọrụ-akwụsi ike [1] na usoro okwu bụ isi ihe-isiokwu-okwu (OSV). Asụsụ mpaghara ndị ọzọ (dịka Apurinã) na-ekerịta akụkụ nke ikpeazụ a mana ọ bụ ihe a na-adịghị ahụkebe n'asụsụ.
Mmekọahụ[dezie | dezie ebe o si]
Madí nwere usoro nwoke na nwanyị abụọ, na-eme ka ọdịiche dị n'etiti nwoke na nwanyị. Aha niile na-ebu okike, mana ọ bụghị n'ụzọ doro anya; kama, a na-egosi okike nke aha site na nkwekọrịta okwu ya, ọkachasị na affixes. a nke na-e maka okike n'ozuzu ya na-eme ya site na ụdaume: -a maka nwoke, -e maka nwanyị. Dịka ọmụmaatụ, nsonaazụ nkwupụta -kV na-apụta dị ka -ka mgbe ngwaa ọ na-emetụta ihe gbasara nwoke, mana dị ka -ke mgbe ọ bụ nwanyị.
Nkwekọrịta, okike na-enweghị akara bụ nwanyị, na nnọchiaha niile (n'agbanyeghị okike nke onye ha na-ezo aka) chọrọ nkwekọrịta okike nwanyị.
Ngwaa[dezie | dezie ebe o si]
Dịka e kwuru n'elu, ngwaa bụ akụkụ kachasị mgbagwoju anya nke okwu na Madí. Otú ọ dị, nkọwa kpọmkwem nke "otu ngwaa" siri ike, ebe ọ bụ na ụfọdụ ngbanwe na-ejikọta na ụtọ asụsụ nwere ike ịmepụta okwu ụda onwe ha. Dịka ọmụmaatụ, okwu nkwupụta nke nwoke -ke na-ejikọta ụda olu na mgbọrọgwụ ngwaa dị na okwu kake "ọ na-abịa", ma akụkụ nke okwu nnwere onwe nke ụda na ahịrịokwu okofawa oke "M na-aṅụ (ihe) na ya". N'ihi nke a, Dixon na-ahọrọ iji nyochaa Madí n'usoro nke "predicates" na "copulas" - ahịrịokwu-larịị grammatical nkeji nke na-agụnye ngwaa mgbọrọgwụ, nnochiaha onwe onye n'ọnọdụ ọ bụla, na inflectional affixes, ma na-ewepu aha nkebi ahịrịokwu.
Akụkụ a na-atụle ihe ndị dị ịrịba ama nke ọdịdị okwu Madí.
Okwu mbido[dezie | dezie ebe o si]
| Igwe oghere | Okwu mbido | Ihe ọ pụtara na nkọwa ya |
|---|---|---|
| 1 | o- | Onye mbụ na-ekwu okwu. |
| ti- | Onye nke abụọ otu isiokwu. | |
| hi- | Na-egosi O-construction ("passive") mgbe ma isiokwu ma ihe bụ onye nke atọ. | |
| gaa na- | "Away" (n'ụzọ). | |
| 2 | ka- | N'ụzọ na-Ntinye aka. |
| 3 | na- | Ihe na-akpata ya. |
| Nyaa- | Allomorph nke na- mgbe ngwaa na-esonụ ga-agbanwe na enyemaka -na, -ha. Ihichapụ ihe ndị a na-ekwu. Ọ na-apụta na ngwaa -ha "ịghọ". | |
| ọ bụghị- | Allomorph nke Nịga- mgbe mkpụrụedemede nke abụọ ya -ha- enweghị nrụgide. |
Mgbọrọgwụ ngwaa[dezie | dezie ebe o si]
Mgbọrọgwụ ngwaa bụ otu morpheme na-adịghị agbanwe agbanwe nke etinyere ngbanwe. Mgbọrọgwụ ngwaa niile bụ iwu na enweghị ike ihichapụ, ma ewezuga ngwaa -ati-na "ịsị, jụọ", nke mgbọrọgwụ ati- nke ewepụrụ ma ọ bụrụ na etinyere enyemaka ya na nnọchiaha o-, ti- ma ọ bụ hi- ; ọ na-apụta dịka nanị inyeaka -na.
N'ihi ụdị dị iche iche na mmepụta nke sitere na Madí, yana ogo dị elu nke homophony sitere na mgbanwe ụda, enwere obere ngwaa mgbọrọgwụ karịa ka a ga-atụ anya ya n'asụsụ na-anọpụ iche, otu mgbọrọgwụ ngwaa Madí nwere ike ikwekọ na ọtụtụ na Bekee. [2] ọmụmaatụ, a pụrụ ịsụgharị mgbọrọgwụ -wina-, dị ka "ịnrị", "na-edina (n'ime hammock) ", "na-ebi (n'ebe) ", "n'ebe", ma ọ bụ "nọdụ". A na-edozi mgbagwoju anya dị otú ahụ site na ntụgharị na ihe dị mkpa.
Suffixes[dezie | dezie ebe o si]
Ihe ka ukwuu n'okwu na-agbanwe na Madí na-ewere ọnọdụ site na nsonaazụ. N'ihi ụdị dị iche iche na mgbagwoju anya nke nsonaazụ n'ozuzu ya, ngalaba a ga-akọwa ha n'ụdị ụfọdụ.
Ụfọdụ mgbọrọgwụ ngwaa [3] Madí n'onwe ha enweghị ike ịgbanwe, mana ha chọrọ -na / -ha iji mee ya. Ọdịiche dị n'etiti ha abụọ bụ nke a na-ahụkarị, mana ndị na-ewere -ha yiri ka a na-ejikọta ya na "ịghọ" - dịka tanako-ha "ịghọ (ịbịa) ọsụsọ". Ọ bụ ezie Nyaa- -na- na-ehichapụ n'okpuru ọtụtụ ọnọdụ (karịsịa mgbakwunye nke ụfọdụ nsonaazụ), -ha- abụghị ma e wezụga mgbe prefix na-akpata naa- bu ụzọ (lee n'elu). A ga-ebu ụzọ -ha mgbe niile site na prefix to- "away", ma e wezụga mgbe prefix ọzọ nke Slot 1 na-anọchi ya.
Mgbe ụfọdụ, enweghị onye inyeaka nwere ike ime na usoro ọmụmụ. Dixon dekọtara ahiriokwu a biti weje-ke "o buru nwa ya nwoke n'azu" (ya na akara ngosi -ke). Mgbọrọgwụ -weje-, "ibu onye n'azụ", na-adịkarịghị emetụta ya, yabụ enwere ike ịtụ anya ahịrịokwu nwere ihe inyeaka. Otú ọ dị, e mere ahịrịokwu ahụ a na-ajụ ajụjụ na-ezo aka na foto, na-egosi usoro ọmụmụ na ngwaa na-adịghị agbanwe agbanwe nwere ike ime mgbanwe na-enweghị ihe inyeaka ma ọ bụrụ na ọ na-akọwa nkwupụta nke eziokwu na-adịghị agafe agafe, karịa ihe omume na-aga n'ihu.
N'agbanyeghị na ejikọtara ya na ngwaa mgbọrọgwụ, mgbọrọgwụ ndị a na-enyere aka na-emepụta okwu phonological ọhụrụ, na-ewere ha niile na-esote. Dịka ọmụmaatụ, ụdị 'weje-ke dị n'elu bụ otu okwu phonological, mana ụdị Dixon na-atụ anya ya na enyemaka - weje nineke - bụ abụọ.
Mkpịsị okwu ndị na-esote[dezie | dezie ebe o si]
Nsonaazụ ụdị a na-egosi oge nke ngwaa, ihe akaebe, na modality. Enwere naanị otu ogo nke oge n'ọdịnihu, mana ogo atọ nke oge gara aga: ozugbo, nke na-adịbeghị anya, na nke gara aga. A na-ejikọkwa ụdị oge gara aga na ihe akaebe (onye ji anya ya hụ na onye na-abụghị onye ji anya ya), maka ngụkọta nke nsonaazụ isii gara aga. Nsonaazụ ndị ọzọ dị na nke a na-egosi ebumnuche, ihe na-abụghị eziokwu, ihe a na-eche n'echiche na ihe a kọrọ ("a na-ekwu "...) n'otu n'otu.
Mgbakwunye nke oge na-ekerịta otu oghere metụtara mgbọrọgwụ ngwaa, mana ọ bụghị naanị; dịka ọmụmaatụ, nsonaazụ ndị na-abụghị ndị akaebe gara aga na-esokarị nsonaazụ modal a kọrọ.
Mmetụta na post-mmetụta[dezie | dezie ebe o si]
Ka ọ na-erule na njedebe nke predicate, a na-etinye suffixes na-enye ọnọdụ ụtọ asụsụ. Ndị a bụ ihe na-egosi (nke e kewara n'ime nkwupụta na "backgrounding"; ha abụọ bụ nhọrọ), ihe dị mkpa (akara maka ịdị nso na ihe dị mma vs. ihe na-adịghị mma, maka ngụkọta nke anọ), ajụjụ (ihe dị n'ime, polar, na polar-ọdịnihu), yana ọtụtụ otu nsonaazụ metụtara akụkọ (dịka ahịrịokwu kachasị elu).
Enwere ike ịgbaso ihe ndị a n'ime okwu ahụ site na nsonaazụ "post-mood" - ya bụ, -ra na-adịghị mma ma ọ bụ ụdị oge a na-agbakọta.
Otú ọ dị, a na-etinye ọtụtụ nsonaazụ Madí n'ime oghere mgbe mgbọrọgwụ ngwaa (ma ọ bụ mgbọrọgwụ enyemaka, ma ọ bụrụ na e nwere otu) na n'ihu nsonaazụ oge. Dixon na-akọwa ndị otu nke oghere a dị ka "mgbakwunye dị iche iche", otu nke nwere ọ dịkarịa ala iri ise na isii dị iche iche, ihe ndị a niile bụ nhọrọ. Ihe atụ gụnyere -Bisa "nakwa", -mata "n'oge dị mkpirikpi", na -rama "ihe a na-adịghị ahụkebe, ihe a na-atụghị anya ya". N'ozuzu, nsonaazụ ndị a nwere ike ijikọta ibe ha n'efu, ọ bụ ezie na ọtụtụ subgroups dị nke ndị otu ya yiri ka ha na-emegiderịta onwe ha.
The copula ama nwere oke mgbagharị nke nwere oke karịa ngwaa amụma. Naanị suffixes nwere ike iso ya bụ ihe ọjọọ -ra, nkwupụta -ke / -ka, ndabere -ni / -ne, na ajụjụ -ni(hi) / -re / -ra. Ọ bụrụ na isiokwu nke copula bụ prefixed nke mbụ- ma ọ bụ nke abụọ-onye otu o- / ti-, Ọzọkwa, nke a ga-etinye aka na-adịghị mma -ra kama ngwaa n'onwe ya: ama ti-ra-haa "ọ bụghị gị? "
N'adịghị ka Bekee, enwere ike ịmepụta copula na Madí na-enweghị ihe mgbakwunye. Enwere ike ịsụgharị ahịrịokwu ndị dị otú ahụ dị ka "ọ bụ" ma ọ bụ "ọ bụ, ọ dị"; dịka ọmụmaatụ, sire amake "ọ bụ oyi" (n'ụzọ nkịtị, "ọ bụ ihe mgbu") mana bosaro amake "o nwere ihe mgbu" (ma ọ bụ n'ezie, "ọ dị mgbu"). [4] N'ozuzu, enwere ike ịhapụ copula ama "ị ga-abụ" na-enweghị nsonaazụ - dịka towisawa-bona tike waha "ị gafere onye isi ugbu a", lit. "onye isi gị ugbu a" - mana nke a anaghị adịkarị.
Dị ka ọtụtụ asụsụ, Madí enweghị ngwaa kwekọrọ na "inwe". Kama nke ahụ, a na-eji aha nwere n'ime copula: oko sirakaa amaka "Enwere m rọba" (n'ụzọ nkịtị "ụrọ m bụ".)
Aha[dezie | dezie ebe o si]
Nkọwa aha dị mfe. Nanị akara nke nwere ike itinye aka na aha bụ -ra, nke na-adịghịzi na Jarawara (ọ bụ ezie na ọ ka na-ahụkarị na Jamamadí na Banawá); a pụrụ ịhụ ihe fọdụrụ na nke a, Otú ọ dị, na oge nnọchiaha ihe na-abụghị otu, otara, tera, mera.
Enwekwara akara nrịbama nke nọọrọ onwe ya n'ụdaasụsụ mana nke na-egosi ọdịiche na aha gara aga (ọ bụghị X "ma Y"). Mgbanwe a na-eso aha aha, ma na-ebute ụzọ nkwutọ -ra na Jamamadí na Banawá.
Ihe onwunwe[dezie | dezie ebe o si]
Madí na-emegide ihe onwunwe a na-apụghị ịnapụ mmadụ ihe na ihe onwunwa a na-enweghị ike ịnapụ ya: okwu ikwu ("nna m") na akụkụ nke ihe niile ("ogwe aka m") a na-ewere dị ka ihe onwunwukwu a na-anaghị apụ apụ apụọ, ebe ihe onwunwu ndị ọzọ bụ ihe onwunye a na-ahapụ. A na-eji usoro akara ọtụtụ ihe onwunwe a na-apụghị ịnapụ mmadụ ihe, na onye nwere ya na-eso onye nwe ya. N'aka nke ọzọ, a ga-ebute aha nwere ike ịnwe ya na kaa: Okomobi kaa kanawaa "Okomobi's canoe".
Aha nnọchiaha[dezie | dezie ebe o si]
Madí nwere ọtụtụ nnọchiaha onwe onye. Ndị nnọchiaha niile na-egosi maka ọnụ ọgụgụ; onye mbụ n'ọtụtụ na-egosikwa (dị ka n'ọtụtụ asụsụ Amazonian) maka clusivity. N'adịghị ka Asụsụ Indo-European dị ka Bekee, nnọchiaha Madí anaghị egosi maka ikpe (dịka "M" vs. "m"), kama maka ọnọdụ nnọchiaha n'ihe gbasara ngwaa (nke n'onwe ya na-egosi arụmụka ụtọ asụsụ). Tebụl dị n'okpuru ebe a depụtara ụdị nnọchiaha Dixon depụtara: [5]
| Ọnọdụ 1 ("ihe") | Ọnọdụ 2 na 3 ("isiokwu") | Onye nnọchiaha kadinal | Onye nwe ya | Onye nwe ya na-enweghị ngwọta | |
|---|---|---|---|---|---|
| Onye mbụ nọ n'otu ("M") | Owu | o-1 | Owu | oko2 | o-, oko2 |
| Onye nke abụọ n'otu ("ị") | Tiya | ti-1 | Tiya | tika2 | ti-, tika2 |
| Onye nke atọ, animate ("ya, ya") 3 | Ø | Ø | Ø | hinaka | ụgwọ ~ hee4 |
| Onye nke atọ, onye na-adịghị ndụ ("ya") 3 | Ø | Ø | Ø | - | - |
| Onye mbụ na-abụghị otu, gụnyere ("gị na m", wdg) | oge | ee | ee | ee kaa | ee |
| Onye mbụ na-abụghị otu, naanị ("ya na m", wdg) | otara | Otaa | Otaa | Otaa kaa | Otaa |
| Onye nke abụọ na-abụghị otu ("gị niile") | tera | tee | tee | tee kaa | tee |
| Onye nke atọ na-abụghị otu animate ("ha") | ee, mera | mee | Mee, ihe ndị ọzọ | Ka ya | mee |
- Ndị nnọchiaha nke mbụ na nke abụọ n'ọnọdụ 2 na 3 abụghị okwu ụtọ asụsụ ma ọ bụ ụda olu; kama, ha na-apụta dị ka prefixes na ngwaa.
- Ụdị 'o+ti+kaa' na tika bụ mkpirisi akụkọ ihe mere eme nke o +kaa na ti +kaa n'otu n'otu. N'agbanyeghị nke a, ụfọdụ aha ndị a na-apụghị ịnapụtaghachi (ya bụ, ndị onye nwe ha anaghị enwe akara kaa n'ụzọ ọzọ), na-ezo aka n'akụkụ ahụ, ga-ewere oko na tika dị ka ndị nwe ha.
- Ewezuga ndị nwere ihe dị ndụ, nnọchiaha nke atọ anaghị apụta n'okwu. Kama nke ahụ, a na-ewere na ahịrịokwu nwere onye nke atọ ma ọ bụ ihe site na enweghị nnọchiaha n'ọnọdụ ya. Otú ọ dị, n'ezie ịhapụ nnọchiaha nke atọ nke ọnọdụ 2 mgbe ọnọdụ ndị ọzọ na-ejighị (ya bụ, ahịrịokwu nke mejupụtara kpamkpam ngwaa) yiri ka ọ dị ụkọ ma ọ bụ na-adịghị adị.
- Mkpụrụ okwu mbụ nke ụdị ndị a dị n'ụdị dị iche iche.
Akwụkwọ[dezie | dezie ebe o si]
- Edensibia Campbell (1997). American Indian languages: The historical linguistics of Native America. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-509427-1.
- Dixon (1995). "Fusional development of gender marking in Jarawara possessed nouns". International Journal of American Linguistics 61 (3): 263–294. DOI:10.1086/466256.
- Dixon (2000). "A-constructions and O-constructions in Jarawara". International Journal of American Linguistics 66: 22–56. DOI:10.1086/466405.
- Dixon (2003). "The eclectic morphology of Jarawara, and the status of word", in R. M. W. Dixon & Alexandra Y. Alkhenvald: Word: A Cross-Linguistic Typology. Cambridge: Cambridge University Press.
- Dixon (2004). The Jarawara language of Southern Amazonia. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-927067-8.
- Dixon (1996). "Reduplication in Jarawara". Languages of the World 10: 24–31.
- Everett (2012). "A Closer Look at a Supposedly Anumeric Language". International Journal of American Linguistics 78 (4): 575–590. DOI:10.1086/667452.
- Kaufman (1994). "The native languages of South America", in C. Mosley & R. E. Asher: Atlas of the world's languages. London: Routledge, 46–76.
- Vogel (2009). "Covert Tense in Jarawara". Linguistic Discovery 7. DOI:10.1349/PS1.1537-0852.A.333.