Asụsụ Shilluk
obere ụdị nke | Western Nilotic |
---|---|
mba/obodo | South Sudan |
ụmụ amaala ka | Upper Nile |
usoro ederede | Latin script |
Ọkwa asụsụ Ethnologue | 5 Na-etolite |
Shilluk (nke a na-akpọ Dhøg Cøllø ma ọ bụ d̪ɔ́ jayllɔ̀ n'olu ndị nwe ya) bụ asụsụ ndị Shilluk nke South Sudan na Sudan na-asụ.[1] Ọ nwere njikọ chiri anya na asụsụ Luo ndị ọzọ. Okwu Shilluk bụ ịkpọpụta okwu sitere na Arabic.[2]
Ọmụmụ ụda
[dezie | dezie ebe o si]Ụdaume
[dezie | dezie ebe o si]N'ihu | Central | Nlaghachi | |
---|---|---|---|
N'akụkụ | i [i] i̠ [i̠] | u̠ [u̠] | |
N'etiti | na [ɛ] na [ɛ̠] | ma ọ bụ [o]
ɔ [ɔ] ɔ̠ [ɔ̠] | |
Emeghe | a [a] a̠ [a̠] |
Otu n'ime ụdaume ndị a dịkwa n'ụdị ogologo na ụdị dị ogologo nke bụ phonemic.[3][4]
Mgbọrọgwụ ire dị elu na nke a agbatịrị agbatị
[dezie | dezie ebe o si]Shilluk, dịka ọtụtụ asụsụ Nilotic, na-eme ka ụdaume dị iche dabere na ebe ha na-ekwu okwu. A na-akpọ ha ma ọ bụ na-aga n'ihu na mgbọrọgwụ nke ire ma ọ bụ site na ntụgharị nke mgbọrọgwụ ire. Gilley na-eji okwu "ogologo larynx" ma ọ bụ "mkpịsị ụdaume".
Ụdaume nwere ọganihu nke mgbọrọgwụ nke ire bụ [i], [e], [o], [ɔ], [a] na ụdị ogologo ha kwekọrọ. A na-eji macron n'okpuru mkpụrụedemede ahụ egosipụta ụdaume ndị nwere ntụgharị nke mgbọrọgwụ asụsụ ahụ: [i̠], [e̠], [o̠], [ɔ̠], [u̠] na [i̠] na ụdị ogologo ha kwekọrọ.
Mgbochiume
[dezie | dezie ebe o si]Ọnụ | Ezé ezé | Alveolar | Akụkụ | Akpụkpọ ahụ | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Palatal | Velar | ||||||
Kwụsị | Enweghị olu | p [p] | t̪ [t̪] | t [t] | k [k] | ||
Nkwupụta | b [b] | d̪ [d̪] | d [d] | g [g] | |||
Ihe na-esiri ike | s [s] | ||||||
Africate | Enweghị olu | c [t͡ʃ] | |||||
Nkwupụta | j [d͡ʒ] | ||||||
Ụgbọ imi | m [m] | n̪ [n̪] | n [n] | ɲ [ɲ] | ŋ [ŋ] | ||
Mmiri | r [r] | l [l] | |||||
Ihe atụ | w [w] | na [j] |
Ụdaolu
[dezie | dezie ebe o si]Shilluk nwere ọtụtụ ụdaolu, nke nwere ọ dịkarịa ala ụda olu asaa ma ọ bụ ụda olu.[4]
E nwere ọkwa ụdaolu atọ: Ala, Etiti na Elu. Na mgbakwunye, e nwere akụkụ anọ nke Rise na nhazi atọ na-ada ada: Fall, High Fall na Late Fall. A na-egosi ihe ndị a site na akara ngosi ndị a:
Nkọwa ụda | Ihe na-egosi na ọ bụ ihe na-egosi ihe na-eme n'oge ahụ | Ụda ụda | |
---|---|---|---|
Ọkwa | Ala Dị Ala | cv̀c (ụda olu siri ike) | Ọdịdị |
N'etiti | cv̄c (macron) | Ọdịdị | |
Elu | cv́c (ụda olu dị nkọ) | Ọdịdị | |
Ndị a na-eme ihe nkiri | Ịrịgo | cv̌c (caron) | Ọdịdị |
Ịda | cv̂c (circumflex) | Ọdịdị | |
Ịda n'elu | cv̂́c (circumflex na ụda olu dị egwu) | Ọdịdị | |
Oge Ọdịda | cv́c̀ (mkwuwa okwu dị elu na-esote ụda olu dị ala) | Ọdịdị |
Akwụkwọ edemede
[dezie | dezie ebe o si]Ndị ozi ala ọzọ nke Ndị Kraịst mepụtara mkpụrụ akwụkwọ Latin maka Shilluk na mmalite narị afọ nke 20.[5] E nwere mkpụrụedemede iri abụọ na itoolu na orthography Shilluk; ụdaume iri na ụdaume iri na itoolu.[6]
a | á | na | Ọ bụ n'oge ochie | aa | b | c | d | dh | dhh | na | bụ | Oge | ë | ee | g |
ya | ì ì | Ọ bụ | nke abụọ | j | k | l | m | ng | Ọ bụ na ọ bụ na ọ bụghị na ọ bụ | nh | nhh | ny | nyy | o | |
ó | ö | ø | oo | p | r | t | th | u | U | Ọ bụ naanị | uu | v | w | na |
Ụdị nke mkpụrụ okwu
[dezie | dezie ebe o si]Mkpụrụ okwu ndị a na-agbanwebeghị bụ monosyllabic. Ewezuga ole na ole, mkpụrụ okwu monosyllabic ndị a na-enwekarị mmalite, ụdaume (nucleus), na coda. Udị ha dị ka ndị a:[4]
C (Cj/w) V (V) (V) C
Ụtọ Asụsụ
[dezie | dezie ebe o si]Ọdịdị
[dezie | dezie ebe o si]Ogwe osisi monosyllabic na-ebute okwu polysyllabic site na usoro nke derivation ma ọ bụ inflection. Maka ngwaa na aha n'otu, prefixes ndị a na-ahụkarị bụ /a- ʊ-/, na suffixes ndị a ma ama bụ /-Cɪ -ɪ -a (-ɔ)/.[4] Ọzọkwa, mgbanwe nke ogologo ụdaume na ụdaolu na-arụ ọrụ dị mkpa na ọdịdị mgbanwe.[7]
Ngwaa
[dezie | dezie ebe o si]Ọdịdị ịngwaa na-agafe agafe
[dezie | dezie ebe o si]Ngwaa na-agafe agafe nke Shilluk nwere mgbọrọgwụ phonological nke nwere otu mkpụrụedemede mechiri emechi nke ụdị /C(j/w)V(V)C/. "Nke ahụ bụ, ụdaume mgbọrọgwụ ma ọ bụ dị mkpụmkpụ ma ọ bụ ogologo, a na-ejikọkwa ụyọkọ ụdaume na mmalite, ebe ọ bụla n'ime ụdaume /w,j/ nwere ike ịgbaso ụdaume ọzọ. "[7] E nwere klas asaa dị iche iche site na mgbanwe n'ihe gbasara ogologo ụdaume na ụdaolu
Ngwaa
klas |
Nchịkọta dị mkpirikpi | Obere na akara | Ogologo oge | ||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Ala Dị Ala | Ọdịda dị ala | Ala Dị Ala | Ọdịda dị ala | Ala Dị Ala | Ọdịda dị ala | Nnukwu ọdịda | |
Ihe Nlereanya | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | Ọchịchịrị | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | [Ihe e dere n'ala ala peeji] |
SV gara aga | Onye Kraịst | á-lɛŋ | á-càm | á-mʌ̂l | N'elu | á-mâat̪ | Ọchịchị |
2sg gara aga | Onye Kraịst | á-lɛŋ | á-càaam | á-mʌl | Ọ bụ n'ebe ahụ | á-mâaat̪ | Ọ na-eme ihe na-eme |
OV impf | Ndị Kraịst | ʊ̀-lɛ̂ŋ-ɔ̀ | ʊ̀-càaam-ɔ̀ | ʊ̀-mʌ̂ʌl-ɔ̀ | Ọ bụ n'ebe ahụ ka a na-akpọ | ʊ̀-mâaat̪-ɔ̀ | Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya |
Aha
[dezie | dezie ebe o si]A na-eji akara isi mara mgbanwe aha: ihe na-eme ka ọ bụrụ ihe na-ewu ewu bụ mgbanwe abụọ na-egosi isi, ọ bụghị onye na-adabere na ya. Iji maatụ, Bekee nwere oke mmadụ, ebe isi bụ oke na akara nke onye na-adabere na ya. N'ụzọ dị iche, Shilluk nwere ihe na-emetụta ya n'isi (dịka, dúup = "mkpu", dû́uup = "mmkpu nke").[8]
A na-akara ọnụ ọgụgụ mana ọ nweghị usoro a na-ahụ anya. Kama nke ahụ, e nwere ihe karịrị 140 dị iche iche usoro akara nọmba na aha.[8]
Nọmba a ọbụ ọnụ ọgụ na Shilluk bụ aha.[8]
Ihe odide ihe nlereanya
[dezie | dezie ebe o si]-
Gwɛtti Dhɔ Cɔlɔ m na-eme ka m na-achị
-
Gwedd ki Dhøg Cøllø ụmụ nwoke nyänø
-
Cigg dyërø mi dhaanhø ki Dhøg Cøllø ki yij wänyø mi cigg Pödh Cøllö
Edensibia
[dezie | dezie ebe o si]- ↑ Chollo (Dhøg Cøllø). openroad.net.au. Archived from the original on 2 April 2015. Retrieved on 26 March 2015.
- ↑ Gilley (1992). in Summer Institute of Linguistics: An autosegmental approach to Shilluk phonology, 214. ISBN 0-88312-106-9.
- ↑ Miller (2001). "Evidence for ergativity in Shilluk". Journal of African Languages and Linguistics 22 (1): 33–68. DOI:10.1515/jall.22.1.33.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 Remijsen (2011). "Illustrations of the IPA – Shilluk". Journal of the International Phonetic Association 41 (1). DOI:10.1017/s0025100310000289.
- ↑ Shilluk language and pronunciation. www.omniglot.com. Retrieved on 2017-05-29.
- ↑ Cøllø (aka Shilluk) Dictionary » Alphabet (en-US). shilluk.webonary.org. Archived from the original on 2017-07-31. Retrieved on 2017-05-29.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 Remijsen (2018-10-22). LD&C SP14: A Descriptive Grammar of Shilluk (en-US). Language Documentation & Conservation. Archived from the original on 2020-11-04. Retrieved on 2020-12-24.
- ↑ 8.0 8.1 8.2 Remijsen (2017). Shilluk noun morphology and noun phrase morphosyntax. Research gate.