Bono dialect

Shí Wikipedia, njikotá édémédé nke onyobulạ

  A na-akpọkwa BONO, onye a ma ama, Bron, na Boro, bụ asụsụ Conto, ma si otú a na-eme ka ndị mmadụ mara mma nke Ankan, Astean, na-amachi dị ka TWI. Ọ na-ekwu okwu site na nde 1.2 na Ghana, nke bụ isi na mpaghara Ghanaan nke Ghanafor nke Brong-Ahafo, na ihe karịrị 300,000 na Ivorn Iltern Overn Ath .[1]t[2]

Mmekọrịta ya na asụsụ ndị ọzọ nke Akan[dezie | dezie ebe o si]

Bono na olumba niile nke Akan na-aghọta ibe ya, mana ogo nghọta na-adabere na ebe dị anya n'etiti olumba ahụ. Bono dị nso na Asante, ya mere n'asụsụ dị nso, ebe asụsụ dịpụrụ adịpụ dị ka Fante dịkwa n'asụsụ.[3] Ọtụtụ ndị na-asụ Bono na-asụsụ abụọ ma ọ bụ bidialectal na Asante.[4]

Tinyere echiche Fante, BONO bụ olumba kachasị na nke Akan, na-ejigide ọtụtụ atụmatụ, dị ka mkpụrụ aha nke atọ na nke atọ na nke onye ọzọ[3][4][5]

Ihe dị iche na asụsụ ndị ọzọ nke Akan[dezie | dezie ebe o si]

Ọdịdị ụdaolu[dezie | dezie ebe o si]

  • Bono na-ejikarị /h/ ebe ụdị ndị ọzọ nke Akan emeela ka ọ bụrụ hy (/ɕ/) na hw (/ɕw/): cf. Bono hia vs. ndị ọzọ Akan n'Iso ("ịhụ").[3]
  • Bono nwere [l] na [r] n'efu, ebe ụdị ndị ọzọ nke Akan nwere naanị /r/ ma ọ bụ naanị /l/. Dị ka Akan n'ozuzu ya nwere [d] na nkesa na [r], enwere ụfọdụ okwu Bono na [l], [r], na [d] n'efu, dịka fiela/fiera/fieda ("Friday"). Enwere ike ịchọta usoro yiri nke ahụ n'ụdị ụfọdụ nke Asante, dịka akɔlaa/akapraa/akapdaa ("nwatakịrị").[3]
  • N'ọtụtụ asụsụ Akan, a na-akpọpụta ihe na-ekwusi ike na ụda dị ala, ebe na Bono ọ bụ né, na ụda dị elu.[3]
  • N'adịghị ka ụdị ndị ọzọ nke Akan, na ọtụtụ asụsụ Kwa n'ozuzu, nke nwere prefixes vowel aha, ọtụtụ aha Bono nwere ma ọ bụ homorganic nasal prefix ma ọ bụ enweghị prefix nasal ma ọlị: cf. Bono pɔnkɔ vs. ndị ọzọ Akan tocarɔnkɔ ("ịnyịnya"). N'aka nke ọzọ, ọ bụ ezie na ọtụtụ olumba efunahụla ụdaume aha, Bono yana Asante ejigide ya: cf. Bono der na ndị ọzọ Akan nsu ("mmiri"). Asante bụ naanị olumba na-ejigide ma vowel prefix na suffix: cf. Bono wuo, Asante owuo, na ndị ọzọ Akan owu ("ọnwụ").[3]

Asụsụ[dezie | dezie ebe o si]

  • Akụkụ kachasị mara nke Bono bụ ihe eji eme ihe ngosi nke atọ na nke onye ọzọ. O nwere ike ịbụ na ọ bụ ihe nnọchi anya ochie na BONO mana ọ bụghị ebe ọzọ na Akan.[3]
  • A na-ejikarị akara isiokwu Akan eme ihe mgbe a na-emeghị ka isiokwu doo anya, a na-ejikwa ya na isiokwu doro anya na ahịrịokwu siri ike. Otú ọ dị, na Bono, a na-eji isiokwu doro anya eme ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ mgbe niile n'akụkụ akara isiokwu, ma ahịrịokwu ahụ bụ ihe siri ike ma ọ bụ na ọ bụghị: cf. ndị ọzọ Akan Kofi Tour ("Kofi gara", na isiokwu doro anya na enweghị akara isiokwu) na__wol____wol____wol__ ("Ọ gara", na akara isiokwu) vs. Bono Kofi National (nke pụtara n'ụzọ nkịtị "Kofi ọ gara", na isiokwu doro anya na akara isiokwu). N'otu aka ahụ, Bono chọrọ onye nwe ya yana nnọchiaha nwere ya, dịka. Kofi ne dan (nke pụtara "Kofi ụlọ ya"), ọ bụ ezie na nke a bụ ihe a na-ahụ na Fante na Akuapem.[3]
  • Na BONO, onye mbụ na-eme ihe na-acha uhie uhie na-eme ka ihe na-acha uhie uhie na-eme ihe na-acha uhie uhie mgbe ha na-eme ozugbo tupu ihe mgbochi, E.G. MBAEG ('Abịara m', ebe olumba Akan ọzọ anaghị ebelata ya, e.G. Mebae ('Abịara m')[3]
  • Bono anaghị eme ka ọdịiche dị n'etiti onye nke atọ animate ɔ- na inanimate ɛ- prefixes possessive ndị a na-ahụkarị n'asụsụ ndị ọzọ nke Akan, kama iji ɔ- (mgbe ụfọdụ a na-akpọ ya ig) maka ha abụọ: cf. Bono National ("ya/ọ/ọ lara") vs. Akuapem National ("ya/ọ lara") na Nkwado ("ọ lara").[3]

Asụsụ[dezie | dezie ebe o si]

Aha nnọchiaha[dezie | dezie ebe o si]

Onye nweere onwe ya Isiokwu Ịbụ onye nwe ya Ihe
Mbụ bụrụ abụ. m m- m- m
Abụ nke abụọ. wo wo- wo w
Abụ nke atọ. N'ihi ya, ọ ga-abụ na ọ bụ n Igo- Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ihe nkiri na ọ bụghị
Nke mbụ pl. O kwe na ya Nna-onye O kwe na ya O kwe na ya
Nke abụọ pl. Ọ na-egbu egbu Ọ bụ n'oge na-adịghị anya Ọ na-egbu egbu Ọ na-egbu egbu
Nke atọ pl. Ọchịchị Ọchịchị- Ọchịchị Ọchịchị
A kọwaghị ya ɛ-

Ihe odide[dezie | dezie ebe o si]

  1. Johann Gottlieb Christaller (1875). A Grammar of the Asante and Fante Language Called Tshi Chwee, Twi Based on the Akuapem Dialect ..., Harvard University (in English), Printed for the Basel evang. missionary society. 
  2. Akan (en). Ethnologue. Retrieved on 2019-12-28.
  3. 3.00 3.01 3.02 3.03 3.04 3.05 3.06 3.07 3.08 3.09 Dolphyne (1979). "The Brong (Bono) dialect of Akan". Brong Kyempim: 88–118.  Kpọpụta njehie: Invalid <ref> tag; name ":1" defined multiple times with different content
  4. 4.0 4.1 Dolphyne (1982). "Language use among the Brong of Ghana". Journal of West African Languages 12.  Kpọpụta njehie: Invalid <ref> tag; name ":2" defined multiple times with different content
  5. Archive of African Journals. digital.lib.msu.edu. Retrieved on 2019-12-29.

Àtụ:Languages of Ghana