Bugum Chugu
| obere ụdị nke | festival  |
|---|---|
| mba/obodo | Ghana |
| dị na ngalaba nhazi mpaghara | Northern Region |
| ebe | Northern Region |
Buɣim Chuɣu (Fire Festival) bụ ememme Dagomba mbụ n’afọ. A na-eme ya n'ọnwa mbụ nke afọ Dagomba, [1] nke Bugum Goli (ọnwa ọkụ), ma a na-eme ya n'ụbọchị nke itoolu nke ọnwa ahụ. A na-eme ememme ahụ iji cheta "nwa eze furu efu" [1] n'oge ochie Dagbon . [2]
Akụkọ mmalite ọdịnala
[dezie | dezie ebe o si]Isi mmalite nke Ememe Bugum malitere n'oge otu eze nwụnahụrụ nwa ya nwoke ọ hụrụ n'anya. A makwaghị aha eze na nwa ahụ ekwuru. A na-eche na ihe a mere tupu e jikọta Dagbon site na Naa Gbewaa . [3] Naa Gbewaa na umu ya malitere ibu eze na Dagbon, Gmamprugu, Nanung, Wala, Mossi, Bouna, [4] tọrọ n'okpuru osisi. N’oge na-adịghị anya, ụra buuru ya. Ụmụntakịrị ndị ọzọ chefuru ya wee laa n'ụlọ ma ha gwuchara egwu. N'uhuruchi, ndị nne na nna (eze na nwunye) ahụghị ya. Eze chere na ya na nne ya nọ, nne na-echekwa na nwa ahụ na nna ya nọ. Mgbe nri abalị gasịrị, nne ahụ kpọkuru eze ka o kuru nwatakịrị ahụ lakpuo ụra. Ọ bụ mgbe ahụ ka ha chọpụtara na nwata ahụ esoghị onye ọ bụla n’ime ha. Eze nyere ndị ọ na-achị iwu ka ha gagharịa n'ógbè ahụ chọọ nwa nwoke ahụ. Ha ahụghị ya. Ọbụna ụmụaka ya na ha gara enweghị ike icheta.
Eze we kpọkọta ndi-dike-ya ngwa ngwa, gosi ha ihe mere. A gwara ndị dike ka ha chọọ nwa nwoke ahụ. N’ihi na ọ bụ n’abalị na ọchịchịrị, ndị mmadụ mụnyere ọwa ọkụ na-achọ ya. N'ikpeazụ, ha hụrụ ya n'okpuru osisi ka ọ na-arahụ ụra nke ukwuu. Ha zigaara ya ndị mụrụ ya bụ ndị na-echere ọbịbịa ya. Ndị nne na nna chere na osisi ahụ zuru nwa ahụ ma zoo ya. Ya mere, ha weere osisi ahụ ka osisi ọjọọ wee tụnye ọkụ ha na-ebu n'osisi ahụ ma mee ya ihere. Ndị obodo n'oge ahụ na-ewere otu osisi ahụ dị ka osisi ọjọọ, ọtụtụ ndị na-atụkwa ya egwu. Eze nyere iwu ka a na-eme ememme ahụ kwa afọ iji na-echeta ihe omume ahụ. Ha na-ezukọta kwa afọ n'ihu ụlọ eze ime ememme ahụ. Mgbe ha gbanyere ọkụ, eze ma ọ bụ onye isi na-ebubu ụzọ were ọkụ ya mụnye ọkụ. Onye isi agaraghị ebe dị anya wee tunye ọkụ ya lata. Ndị mmadụ gara n’ihu n’omume wee na-aga n’osisi ọjọọ ahụ, tụkwasị ya ọwa ha. Mgbe ha na-aga n'osisi ọjọọ ahụ, ha na-egwuri egwu ma na-agba egwu ziem, egwu maka tindamba 'land priests'. Ndị mmadụ na-eji ejiji ka ndị dike mgbe ha na-eme mmemme Bugum Chugu na Dagbon.
Akụkọ mmalite nke islam
[dezie | dezie ebe o si]Akụkọ ọzọ sitere n'ememme ahụ na-ekwu na ọ malitere laa azụ n'oge onye amụma Noa rutere n'ụgbọ ya n'Ugwu Arafat . Dị ka ọdịnala a si dị, mgbe Igbe Noa rutere na njedebe nke iju mmiri ahụ, ndị njem ahụ mụnyere ọwa ọkụ na 1) chọta ụzọ ha na 2) ịhụ nwa nwoke onye amụma Noa bụ onye na-abanyeghị n'ụgbọ ahụ mgbe ọ na-aga n'ụgbọ mmiri ahụ. ndị kwere ekwe. Iji mebie nzọrọ a nke mmalite Ememe Bugum ahụ, ụfọdụ ndị Alakụba Dagombas kwukwaziri na ha bụ ụmụ Aad, ebo Arab tupu oge ochie nke nọchiri Noa na ndị ya.
Ụdị mmalite nke ememme a bụ nsogbu maka ọtụtụ ihe kpatara ya. Nke mbụ, ndị Alakụba anaghị eme ememme dị otú ahụ. Nke abụọ, ndị Mamprusi bụ ndị metụtara Dagomba site na nna nna ha Naa Gbewa kwenyere na akụkọ ọdịnala. N'ikpeazụ, Dagbamba (Dagomba) esighị na Aad ma ọ nweghị ihe jikọrọ ya na ndị Arab. Dagbani bụ asụsụ Gur na ebo niile na-eme mmemme bụ Gur: Mamprusi, Nanumba, Gonja, Waala na Chakosi/Anufo. Mmadụ nwere ike ịrụ ụka ha so na ndị Gur na ha nakweere ememme ahụ.
Ememe
[dezie | dezie ebe o si]Mgbe ndị mmadụ na-eme ememme Bugum Chugu, ha na-agba egwu ziem ọbụna ruo taa. Ziem bụ ịgba egwu maka tindamba. Ọ tọrọ karịa agba egwu ọ bụla ọzọ na Dagbon. A na-akpọ ya na gungong, bụ nke tọrọ ngwa ngwa ọ bụla na Dagbon. Ndị mmadụ na-egwukwa ziem mgbe ha na-aga agha. A na-egwu ya mgbe enwere ọrụ obodo. Ha na-egwu ziem ọzọ mgbe onye ụkọchukwu 'land' nke tindana nwụrụ. Ndị eze mbụ nakweere ngwa ngwa nke ziem n'oge echichi na ọnwụ nke Yaan Naa na ndị isi iji mee ka ha bụrụ ndị Dagbamba nke ndị obodo na-anabata ha. N'oge ochie, ọ bụghị obodo niile nwere egbe egbe, n'ihi na obodo ndị ahụ ka ibe ha nọ na-ezute n'otu obodo ebe ha na-eme ememme Bugum Chugu ma na-agba egwu Ziem. Ọbụna ugbu a, ọ ka na-eme.
Bugum Chugu bụ emume ọdịnala a na-eji ngwa ọdịnala na obodo dị ka ọwa na ndị na-eme mmemme na-eji ejiji ka ndị dike na-ebukarị ngịga na ibe akwa. Ha na-egwu egwu na ịgba egwu ziem ka ha na-eme ememme ahụ. N'abalị nke ememme ahụ, ndị mmadụ na-ezukọ n'ụlọ alakụba maka ekpere. A na-ekekọrịta Walgu n'etiti ndị sonyere na ụmụaka ndị na-aṅụ ya maka ngọzi maka afọ ọhụrụ. N’ụtụtụ ka emechara ememme ahụ, a na-ekpekwa ekpere ọzọ n’obí eze dị iche iche ma buru amụma banyere afọ na-abịa. Amụma gụnyere ohere owuwe ihe ubi nke ukwuu, ọkọchị, ọkụ, ọmụmụ, ọrịa na ọnwụ.
Islam ghọrọ okpukpe obodo na Dagbon site na Naa Zanjina . [5] Agbanyeghị, enwere ihe akaebe nke Islam na Dagbon tupu Naa Zangina. Dịka ọmụmaatụ, ụlọ alakụba Larabanga dị ihe dị ka narị afọ isii. Emere Bugum Chugu tupu Islam abata. Ugbu a, ma ndị Alakụba, ndị Kraịst na ndị omenala na-eme mmemme ahụ.
Nkwadebe emume
[dezie | dezie ebe o si]Ememme mmemme a na-amalite n'abalị itoolu nke Bugum Goli. Dị ka ọ na-adịkarị, ma e wezụga ọrụ ndị dị mkpa dị ka ibute mmiri, ichitụ ntụ ọka, ire anụ na ilekọta ndị ọrịa, a naghị ekwe ka a rụọ ọrụ n'ụbọchị ememme Dagomba ọ bụla. [6] Ya mere, n'ụbọchị a, onye ọ bụla (ndị ikom, ndị inyom na ụmụaka) na-anọ n'ụlọ. Ndị ikom na-amalite ụbọchị ahụ na-agagharị n'ụlọ ibe ha ka ha kwuo ụtụtụ ọma na Ezi afọ ọhụrụ. A na-anụ onye ọ bụla na-ekwu "Ni ti yuun palli" (n'ụzọ nkịtị na afọ ọhụrụ anyị ). Mgbe mkparịta ụka dị mkpirikpi nke afọ ọhụrụ ekele, ndị mmadụ na-anọdụ ala n'ụlọ na-etinye aka na mkparịta ụka nkịtị. Ụmụntakịrị nwoke ahụ na-achọ ahịhịa kpọrọ nkụ iji kwado ọwa ogologo maka ekesara nne na nna ha ochie, nne nne ha, nne nna ha na nne nne ha. Mgbe nkwadebe gasịrị, ụmụ nwoke na-akpọga ha n'ụlọ nke ndị nnata. Ka ehihie na-abịarute ọtụtụ ndị nwe ụlọ na-egbu anụ ufe, anụ ufe, ewu ma ọ bụ atụrụ ka ha rie oriri. A na-eme ememme ahụ ma n'ehihie ma na mgbede. Ụlọ ndị na-enweghị ike ịzụta anụmanụ ma ọ bụ anụ ufe nwere ike ịzụta anụ n'aka ndị na-egbu anụ. A na-esi na akwụkwọ osisi a na-akpọ puhuga (Tamaridus Indica) mee ofe a na-emekarị maka nri anyasị n'abalị ahụ. Ọ bụ ezie na ụlọ ọ bụla na-esi nri ehihie na abalị, onye ọ bụla na-ekesara ndị enyi na ndị ikwu nri. E nwere ọtụtụ ihe oriri maka ụbọchị nke na a gaghị eri ọbụna ọkara nke ya. Mgbe ha risịrị nri mgbede ahụ, a na-egbutu ihe oriri na iberibe anụ ma tinye ya na obere mgbidi dị n'ime ụlọ ahụ. A na-ekwu na nri a bụ maka ndị nna nna nwụrụ anwụ nke onye debere ya. A na-ekwukwa na nri ahụ bụ nke Chineke. Ndị mmadụ na-ekwe nkwa na nkwupụta mgbe ha na-etinye nri na mgbidi. Ha na-arịọ Chineke ka o nye ha ogologo ndụ, ma ọ bụ di, ma ọ bụ ụmụ ma ọ bụ ihe ọ bụla ọzọ. Ha kwere nkwa ime ma ọ bụ zere ime ihe ụfọdụ.
Ememe emume
[dezie | dezie ebe o si]Ememe n'ezie maka ememe na-amalite mgbe nri mgbede gasịrị. Onye na-akụ ịgbà na-abịa n’ụlọ eze ka ọ kụgbuo ịgbà. Ya, site n'ịgba, na-akpọ ndị na-akụ tom-tom na ndị okenye steeti ahụ n'obí eze. Ka ha na-abata n’otu n’otu, ndị nkịtị na-esokwa. Mgbe onye ọ bụla gbakọtara n'èzí eze, ndị okenye obodo nke onye wulana, onye isi mmụta asụsụ na-edu, na-abanye n'obí eze ịkpọ ya n'èzí. Ụfọdụ ndị okenye na-edu ụzọ ma onye isi na-eso ya. Ndi-okenye fọduru soro onye-isi. Tupu onye isi apụta, onye ọ bụla ji ọkụ ahịhịa ya dị njikere. Onye-isi bụ onye mbụ mụnye ọkụ ya. A na-edu onye isi n’ebe dịtụ anya site n’ebe igwe mmadụ gbakọrọ ka ọ tụpụ ọwa ọkụ ya. Ọ laghachiri n'obí ka igwe mmadụ na-eti mkpu ma na-abụ abụ n'ụdị agha n'etiti ụda ntị nke tom-tom na drum. A na-enwekarị ebe dịpụrụ adịpụ n'obodo ahụ ebe ọtụtụ mmadụ na-akwaga maka mmemme Bugum. [7] Onye ọ bụla na-ebuli ọwa ọkụ ya elu. Iji gbochie ntanye ọkụ ịdakwasị uwe ha ma gbaa ha ọkụ, ọtụtụ ndị na-eme ememe na-asa uwe ha. Ewezuga ụmụ agbọghọ ole na ole bụ ndị obi tara mmiri, a naghị ahụ ụmụ nwanyị n'ime igwe mmadụ. Ha na-anọkarị n’ụlọ ha ma ọ bụ n’èzí obí ruo mgbe ìgwè mmadụ ahụ lọghachiri. Mgbe ahụ, ha na-esonye n'abụ mmechi na ịgba egwu maka mgbede.
Ngwa mmemme na ọnọdụ
[dezie | dezie ebe o si]Ndị mmadụ na-ejide ọ bụghị naanị ọwa ha kamakwa mma agha, ula osisi, mma, ụta, akụ na mgbịrịgba . Ọnọdụ ndị mmadụ dị ka agha. Ikuku ikuku na-ekpo ọkụ nke ukwuu, ọ pụkwara iyi ihe jọgburu onwe ya nye onye ọ bụla na-ahụtụbeghị ihe omume ahụ.
Hụkwa
[dezie | dezie ebe o si]- Ememme Damba
Ntụaka
[dezie | dezie ebe o si]- ↑ 1.0 1.1 Festivals in the Northern Region. Embassy of the Republic of Ghana, Germany (December 16, 2013). Archived from the original on August 19, 2012. Retrieved on August 31, 2012.
- ↑ Kpanjɔɣu (en). wikidata.. Retrieved on 2023-03-04.
- ↑ Fire Festival. Discover Ghana's North East Region. Retrieved on 27 June 2019.
- ↑ Naa Gbewaa children. adrummerstestament.. Retrieved on 2023-10-24.
- ↑ Dagbon Kaya ni Ta'ada (en). Facebook.. Retrieved on 2019-11-23.
- ↑ Today is Bugum(fire)festival!!!. (en). GhanaWeb (2015-10-24). Retrieved on 2023-10-24.
- ↑ History of the Fire (Bugum) Festival « PAMBE Ghana. pambeghana. Retrieved on 2023-10-24.