Griqua language
Oorobab ma ọ bụ Khoemana, nkè á makwaara dị kà Korana, mà ọ bụ Griqua, bụ asụsụ Khoe na-anwụ anwụ nkè South Africa.
Áhà[dezie | dezie ebe o si]
"Khoemana" (site na khoe 'onye' + mana 'asụsụ') bụ nkè á maara nkè ọma dị kà Korana /kɒˈrɑːnə/ (nke a na-akpọkwa Korana / kɒˈrāːnə/) mà ọ bụ Griqua (nke a makwaara dị ka Gri [xri], Xri, Xiri, Xirikwa).[1] Áhà 'Korana' na-egosipụta endonym bụ IPA: ma ọ bụ IPA, na-ezo aka n'etiti ndị India.[2] Mgbe ụfọdụ, á makwaara yá dị kà Cape Khoe ma ọ bụ Cape Hottentot, ọ bụ ezie ná á na-ewere nkè ikpeazụ dị kà mkparị. Á na-emekarị aha dị iche iche dị kà asụsụ dị iche iche (nke á na-akpọ South Khoekhoe mgbè á na-ejikọta ya), mànà há anaghị adaba ná ọdịiche ọ bụla dị n'asụsụ, ndị na-ekwu okwu nwere ike iji "Korana" ná "Griqua" n'ụzọ na-agbanwe agbanwe. Á na-ejikwa áhà abụọ ahụ mee ihe n'ụzọ sara mbara, dịka ọmụmaatụ màkà ndị Griqua. E nwere (ma ọ bụ dị) ọtụtụ olumba nkè Khoemana, mana a maghị nkọwa yá.[3]
Ọmụmụ ụdaolu[dezie | dezie ebe o si]
Khoemana nwèrè njikọ chiri ányá ná Khoekhoe, usoro ụda ahụ yiri nkè la ahụ. Ndị Khoekhoe affricates na-achọsi ike bụ naanị ndị na-achọ isi [th, kh] na Khoemana. Otú ọ dị, Khoemana nwere á ejective velar affricate, //kxʼʔ//, nke a na-adịghị ahụ na Khoekhoe, ná usoro kwekọrọ ekwekọ nkè ịpị, /z͡xʼ zʼ z' z'z' iz' z.[4] Beach (1938) kọrọ ná ndị Khoekhoe nke oge ahụ nwere velar lateral ejective affricate, [k͡??], nghọta nkịtị mà ọ bụ allophone nkè //kxʼ// n'asụsụ nwere ịpị aka, a pụkwara ịtụ ányá ná nkè á bụ eziokwu màkà Khoemana.[5] Ná mgbakwunye, ìhè dị kà ọkara nkè okwu niile ná Khoemana malitere site na ịpị, ma e jiri yá tụnyere otu ụzọ n'ụzọ anọ ná Khoekhoe.
| N'ihu | Central | Nlaghachi | |||
|---|---|---|---|---|---|
| okwu ọnụ | imi | okwu ọnụ | okwu ọnụ | imi | |
| N'akụkụ | i | ĩ | u | ũ | |
| N'etiti | e | ə | o | õ | |
| Emeghe | a | ã | |||
Na Korana, [oe] na [oa] nwere ike ịkpọpụta dị ka [anyị] na [wa].
| Ọnụ | Ezé ezé | Alveolar | Velar | Ọkụ | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ụgbọ imi | m | n | ||||
| Plosive | enweghị olu | p | t | k | ʔ | |
| aspirated | tʰ | kʰ | ||||
| kwuru okwu | b | d | ||||
| Africate ejective | tsʼ | kxʼ | ||||
| Ihe na-esiri ike | s | x | h | |||
| Ihe na-atọ ụtọ | r | |||||
- Enwere ike ịghọkà ụdaume [k] dị ka /c/ tupu [e] ma ọ bụ [i].
- A na-ahụ intervoca [licp] na [b] mgbe ụfọdụ dị ka /.
- [s] na-ekwu ná ọ bụ alveolar-postalveolar mgbè ụdaume dị nso [i], [ĩ], ma ọ bụ [e] na-esote yá.
- A na-aghọta ụdaume [th] dị ka ụda /ts/ mgbe ụdaume dị nso [i], [ĩ], ma ọ bụ e] sochiri ya.
- Á pụrụ ịghọta ụda aspirated [kh] mgbè ụfọdụ dị ka [kx]. Ụfọdụ ndị na-asụ Griqua nwere ike ịkpọpụta [kh] dị ka [kʼ].
- Ụda [tsʼ] anag adịkarị.
- [m] ná [n] nwere ike ịpụta ná syllabic dị k [m̩] ná [m̩].
- Á pụkwara ịghọta [r] á na-akpọ [ɾ] n'okwu ụfọdụ.
- Ikwu ókwú nwere ike ịdị ike na Khoemana n'okwu nkịtị, yabụ ọ ga-esiri ike ịmata ọdịiche dị n'etiti ókwú ndị á na-ekwukarị ná ókwú ndị na-enweghị olu.[3]
| ezé ezé | alveolar | n'akụkụ | ọnụ ọnụ | |
|---|---|---|---|---|
| n'ụzọ dị mfe (velar stop) | ǀ(k) | ǃ(k) | ǁ(k) | ǂ(k) |
| imi | ᵑǀ | ᵑǃ | ᵑǁ | ᵑǂ |
| glottalized | ǀˀ | ǃˀ | ǁˀ | ǂˀ |
| aspirated | ǀʰ | ǃʰ | ǁʰ | ǂʰ |
| kwuru okwu | ǀᶢ | ǃᶢ | ǁᶢ | ǂᶢ |
| aspirated k | ǀᵏʰ | ǃᵏʰ | ǁᵏʰ | ǂᵏʰ |
| Africate na-eche nche | ǀkx | ǃkx | ǁkx | ǂkx |
| Africate na-agba ọsọ |
ǀkxʼ | ǃkxʼ | ǁkxʼ | ǂkxʼ |
| ihe na-eme ka ihe na-egbuke egbuke | ǀx | ǃx | ǁx | ǂx |
E nwere ụda anọ ná Khoemana:
| elu- ́ |
| na-arị elu- |
| etiti- ̄ |
| na-ada - ̂ |
Ọnụ ọgụgụ ndị bi ná yá[dezie | dezie ebe o si]
Akụkọ banyere ọnụ ọgụgụ ndị na-asụ Khoemana na-emegiderịta onwé há, mana o doro anya ná ọ fọrọ nke nta ka ọ kwụsị. A na-eche na ọ na-adịghịzi ruo mgbe á chọtara ndị ọkà okwu anọ meworo agadi gburugburu Bloemfontein ná Kimberley.[6] Akụkọ 2009 nke Don Killian nke Mahadum Helsinki mere atụmatụ na e nwere ìhè na-erughị ndị ọkà okwu 30 n'oge ahụ.[3] Matthias Brenzinger kọrọ ná 2012 ná otú ónyé nwere ike ikwu ókwú kà dị, mànà ná ọ jụrụ ikwu asụsụ ahụ.[7] Ọdịiche ahụ nwèrè ike ịbụ n'ihi na asụsụ ahụ nwèrè ọtụtụ olumba ma na-aga site na ọtụtụ áhà, ná ndị ọkà mmụta anaghị ezo aka mgbè niile ná otu ndị mmadụ.[3] E depụtara Khoemana dị ka "nkè nọ n'ihe ize ndụ" ná UNESCO's Language Atlas.[8] Mfu nkè asụsụ á nọ n'ihe ize ndụ ga-enwe mmetụta dị ukwuu ná ìhè nketa ná ọdịbendị nkè ndị na-asụ Khoemana.[9]
Ìhè akaebe[dezie | dezie ebe o si]
Robust Khoemana (tupu asụsụ na-adịbeghị anya) edere yá ná akwụkwọ ndekọ 1879 nkè Lucy Lloyd, nkè nwere akụkọ ise dị mkpirikpi; e mere ụfọdụ ọrụ ọzọ ná Ponelis (1975).[10] Kà ọ na-erule afọ 2009, ọrụ EuroBABEL na-achọ ndị ọkà okwu fọdụrụnụ.
Akụkọ ihe mere eme[dezie | dezie ebe o si]
Ndị mmadụ ná asụsụ há malitere ịdọta uche ndị ọkà mmụta ná 1660s, na-adaba ná mbọ ndị Dutch na-agba ná Cape of Good Hope ná esemokwu agha ndị si ná yá pụta.[3] N'oge ahụ, á na-asụ Khoemana n'ọtụtụ ebe n'akụkụ osimiri nkè South Africa. Mgbe ọtụtụ afọ nkè nkwụsịtụ n'oge ọchịchị ndị ọchịchị ná 1930s, ná n'okpuru ịkpa ókè agbụrụ site ná 1948 ruo 1994, asụsụ ahụ fọrọ nke ntà kà ọ pụọ n'anya.[3] Ka ọ dị ugbu a, ọ bụghị naanị ná ndị na-asụ Khoemana dị ụkọ kamakwa ha gbasara, n'ihi ịkwaga n'ike n'oge oge ịkpa ókè agbụrụ. Nke a emeela kà asụsụ ahụ bụrụ ìhè na-adịghị ike.[11]
Edensibia[dezie | dezie ebe o si]
- ↑ The -kwa is also a grammatical suffix.
- ↑ The -na is a grammatical suffix
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 Killian, D. Khoemana and the Griqua
- ↑ An ejective velar "scrape" followed by a glottal stop, a bit different from a typical velar ejective affricate
- ↑ D. Beach, 1938.
- ↑ Du Plessis, Menan (2011) "Collection of sound files for inclusion in a dictionary of Korana and eventual integration with a corpus of heritage texts"
- ↑ Korana at Endangered Languages.com
- ↑ UNESCO Xiri at UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger
- ↑ Brenzinger (2007). Language Endangerment in Southern and Eastern Africa, 179–204. ISBN 9783110170498.
- ↑ Ponelis, F. A. (1975).
- ↑ Erasmus, P. Dreams and Visions in Koranna and Griqua Revival in Colonial and Post-Apartheid South Africa
Ịgụ ihe ọzọ[dezie | dezie ebe o si]
- Halford (1949). The Griquas of Griqualand: A Historical Narrative of the Griqua People, Their Rise, Progress and Decline. Juta. OCLC 4379924.
- Jenkins (1975). "The Griqua of Campbell, Cape Province, South Africa". American Journal of Physical Anthropology 43 (1): 71–78. DOI:10.1002/ajpa.1330430111. PMID 1155593.
- Robertshaw (1978). "The origin of pastoralism in the Cape". South African Historical Journal 10: 117–133. DOI:10.1080/02582477808671538.
- The Rosetta Project (2010). The Swadesh List.
- Waldman (2006). "Klaar Gesnap As Kleurling: The Attempted Making and Remaking of the Griqua People". African Studies 65 (2): 175–200. DOI:10.1080/00020180601035633.
- Maingard, L.F. 1962. Akụkọ ọdịnala Korana. Grammar na ederede. Johannesburg: Witwatersrand University Press
Njikọ mpụga[dezie | dezie ebe o si]
- ǃKorana grammar at Cornell at the Wayback Machine (archive index)
- Akwụkwọ ọkọwa okwu bụ isi na Global Lexicostatistical Database
- ELAR archive nke Dictionary of Korana ('Ora)
- Rosetta Project: Xiri Swadesh Ndepụta