Haji Gora Haji

Haji Gora Haji (1933 - 11 June 2021) bụ onye n'ede uri n'Asụsụ Swahili, onye n'agụ egwú, na onye edemede si n'Agwaetiti Zanzibar . O tinyere ihe ọmụma ya sara mbara banyere ọdịbendị na ọha mmadụ nke iso oké osimiri Swahili, ọkachasị ala nna ya nke Tumbatu, n'ime ọrụ ya.[2] N'ihi ọrụ ya nke sitere n'ike mmụọ nsọ nke ụlọ ya, a n'akpọ ya "The Old Typhoon".[2] Ọ rụrụ ọrụ n'ọtụtụ ụdị, site na abụ, akụkọ, na akụkọ ifo ruo na akwụkwọ akụkọ zuru oke.[1] Ihe ndị o dere na amaokwu ya n'abụkarị na redio Tanzania.[1]

Oge ọ malitere

Haji Gora malitere ide egwu n'afọ ndị 1950, tupu Zanzibar enwee nnwere onwe ma jikọta ya na Tanganyika iji guzobere Tanzania nke oge a. A mụrụ nwa nke atọ n'ime ụmụ isii n'àgwàetiti Tumbatu, ọ hụrụ ọnwụ nke ejima ya na nwanne ya nwanyị n'oge ọ bụ nwata. Nna ya bụ Gora Haji, onye isi ụgbọ mmiri a n'akwanyere ùgwù na onye ọkụ azụ, nne ya bụ Mize M Messenger Juma, onye n'elekọta ụlọ.[3] Ezinụlọ ya toro ruo na ụmụnne nwoke na ụmụnne nwanyị iri na otu.[2] Na njedebe nke ndụ ya, o nwere ndị nwunye iwu abụọ na ụmụ 10 site na alụmdi na nwunye ndị a na nke mbụ.[2][3] Mgbe ọ dị afọ anọ, ọ hapụrụ Tumbatu gaa biri na Mkunazini, mpaghara nke Stone Town, etiti akụkọ ihe mere eme nke isi obodo Zanzibar.[4] Ebe ọ bụ na ezinụlọ ya dara ogbenye nke ukwuu iji nweta ụlọ akwụkwọ praịmarị onwe ya, ọ gara ụlọ akwụkwọ kor'an kama, ebe ọ mụtara mkpụrụ akwụkwọ site n'aka enyi ya n'oge ọ bụ nwata.[2][3]

Ndụ ya n'oge ọ bụ nwata nyere ya ọtụtụ ahụ n'ihe o ji mee ihe n'ọrụ ya. Otu setipuru bụ ọṅụ nke ndụ dị nso n'oké osimiri, na egwuregwu nke bao na kọfị ojii na ndị enyi dị nso n"iso osimiri.[1] Onye ọzọ bụ rhythms nke egwu Ngoma ya Kibati, nke n'egosipụta mkparịta ụka ngwa ngwa, nke a n'eme na igba na ịbụ abụ na ịgba egwú.[1] Haji Gora sonyeere ndị n'akụ okpomọkụ na Tumbatu, bụ ndị o dere ọtụtụ narị okwu n'elu igba.[1]

Ọ bụ ụmụnne nna ya zụrụ ya dị ka onye ọkụ azụ, ọ n'arụkwa ọrụ n'oge dị iche iche site n'ịrụ ọrụ dị ka onye n'akọwa ụgbọ mmiri na dhows, cloves, na dị ka onye ọkwọ ụgbọ mmiri na ọdụ ụgbọ mmiri.

N'ihe ka ukwuu n'oge ndụ ya, ọ n'enweta ihe ọ na-eri dị ka onye ọkụ azụ (ebe ụmụnne nna ya zụrụ ya), onye n'akọwa ụgbọ mmiri, na dị ka onye n'ebu ụgbọ mmiri.

Ọrụ

Haji Gora na-echeta ihe mbụ o dere bụ abụ e dere na 1955 maka asọmpi abụ na ịgba egwu na Tumbatu. Emeghi ọtụtụ n'ime ọrụ ya ndị sochirinu.[1]

Na ngwụcha afọ 1950, a kpọrọ ya ka ọ sonye na Zanzibar-based Michenzani Social Club (mgbe e mesịrị Nadi Ikuwa Safaa Club), Zanzibar's kasị ochie Taarab orchestra, nke e hiwere na 1905. Mgbe ọ na-arụ ọrụ dị ka onye n'ebughari ụgbọ mmiri, o dere ọtụtụ narị okwu Taata maka nnukwu ìgwè ndị n'akpọ egwu n'àgwàetiti ahụ dum.[1] Okwu ndị ahụ jikọtara "mmetụta ịhụnanya na mmasị ya na ndọrọ ndọrọ ọchịchị na nkà ihe ọmụma", a n'edekarị ha dị ka amaokwu atọ kewara ekewapụ na njedebe.[1] N'afọ ndị 1960, abụ ya malitere ịpụta na redio Zanzibari nke ndị na-agụ egwu Taarab a ma ama bụrụ.[1] Ọ rụkwara ọrụ na klọb Michenzani, Culture, na Mlandege Taarab, n'etiti ndị ọzọ.

Haji Gora nweta kwara ọtụtụ na mashairi na Malumbano, agha a n'alụ kwa izu nke pụrụ iche n'udi oké osimiri Swahili. N'omume a, ndị n'ede uri nwepu ihe ịma aka, ihe omimi, ma ọ bụ mkpasu iwe n'amaokwu nye ndị ọzọ n'ede abụ a kpoturum aha n'ihe odide ahụ.[1] Ndị n'ede uri ndị ahụ nụrụ banyere ihe ịma aka ahụ site na akwụkwọ akụkọ ma ọ bụ redio ma, na nzaghachi, n'abịa na nlọghachi nke ha n'izu n'esote.[1] N'azụ na n'ihu n'aga n'ihu "ruo mgbe ihe ịma aka ahụ gwuru".[1] Asọmpi ahụ nwere ihe siri ike achọrọ maka ọnụ ọgụgụ nke mkpuruedemede, ụda njedebe, na ụdị prosodic nke amaokwu ya. [1] N'afọ ndị 1980 na 1990, e gosiputara oke n'akatọ ọha na eze site n'ụdị a. Haji Gora n'onwe ya dere ihe a ma ama megide ime ihe ike n'ụlọ, n'akwado ikike ụmụ nwanyị. [1]

Ọ ghọrọ onye a ma ama mgbe e bipụtara nchịkọta nke uri ya Kimbunga: Tungo za Visiwani (The Hurricane) na 1994, n'okpuru agbamumbo nke ndị professor ole na ole na Mahadum Steeti nke Zanzibar . Aha ahụ sitere n'abụ ya akpọrọ Kimbunga (The Hurricane), nke Nadi Ikhwan Safaa Club juru ma bụrụ ihe a ma ama. Ha bụ ọtụtụ n'ime okwu Taarab ya nke emeghị ma ọ bụ bipụtara.[1] Abụ ndị ahụ kwuru maka ọtụtụ isiokwu, gụnyere Mgbanwe ime ihe ike nke Zanzibar. [1] Akwụkwọ ahụ nwetara ihe ịga nke ọma ma weputa ya na n'ebipụta anọ dị iche iche n'ime afọ iri mgbe eweputara ya. A gụnyere ha ruo oge ụfọdụ na usoro agụmakwụkwọ ụlọ akwụkwọ A-level, n'eme ka ọ bụrụ onye a ma ama na Tanzania na East Africa.[2] Nchịkọta ahụ nwere okwu site na Ki-Tumbatu na Ki-Unguja vernacular na ọkọlọtọ Swahili iji nyere ndị n'agụ ya aka ịgwọta uri ndị ahụ n'ezie mpaghara ha.[2]

Haji Gora dere akwụkwọ ụmụaka ise na mbido afọ 2000 site na nkwado nke Children's Book Project (Mradi wa Vitabu vya Watoto    ), nke ọtụtụ ndị n'enye onyinye mba ụwa kwadoro. O biputara akwukwo Ki-Tumbatu - Swahili na 2006 ma nyere ndị n'ede akwukwo aka mepụta akwukwo dictionary nke olumba Ki-Tumatu, nke e bipụtara na 2012.[1]

Akwụkwọ akụkọ ya Siri ya Giningi (The Secrets of Ging'ingi) pụtara na Kiswahili na 2009 wee pụta na Bekee na 2011. Nchịkọta maka Shuwari, nchịkọta nke uri a ga-eme, bụ nke onye edemede na onye n'eso ụzọ ya na onye nọchiri ya bụ Ali Haji Gora mere na Zanzibar na 2016; a tọhapụrụ ha na 2019. [1] Abụ ndị a bụ n'ụdị mashairi ma n'ekwukarị, ma ọ bụ n'azaghachi amaokwu ndị ọzọ n'ede uri. Otu n'ime uri ndị ahụ bụ nkatọ nke uri na-akwado ime ihe ike n'ụlọ megide ụmụ nwanyị.[3]

Abụ ndị e dere

Asụsụ abụ nke Haji Gora nwere àgwà ndị bipụtara na uri Swahili nke oge ya, dị ka iji okwu ndị a n'adịghị ahụike be ma ọ bụ nke ochie, na ụfọdụ nkwekọrịta syntactic dị ka n'akwusi tu aha (dị ka siku yake yigharịrị gaa na sikuye) na iji hapụ akara isiokwu. Kaluta Amri Abedi mere ka àgwà ndị a bụrụ ihe a ma ama n'afọ ndị 1950 n'akwụkwọ ntuziaka ya nke uri, nke e dere iji mmeghari omume na ewu ewu nke uri Swahili na akwụkwọ akụkọ na redio.[1]  Àgwà ndị ọzọ dị ka ngwakọta nke Swahili na okwu mba ọzọ, ngwakọta n'efu nke asụsụ Swahili nke Ki-Tumbatu (site n'ala nna ya Tumbatu) na Ki-Unguja nke Zanzibar, na mgbanwe nke usoro syntactic rụrụ ọrụ iji gbochie nke isi ike nke ụdị uri Swahili, na mita na ihe ha siri ike na rhyme chọrọ.[1] Haji Gora jiri asụsụ dị iche iche mee ihe mekwara ka akụkụ nke ọrụ ya na asụsụ ya pụta ìhè.[1] Amaokwu ya na-enwekarị "ụda n'echegbu onwe ya" nke e mepụtara site na otu okwu, duplication okwu, ụda ugboro ugboro (alliteration na homophony). [1]

Otu n'ime ụdị ndị ọ rụrụ ọrụ na ya bụ ụdị mashairi, nke Muyaka bin Haji al-Ghassaniy mere ka ọ bụrụ ihe a ma ama na mbido afọ 1800. Haji Gora dere ọtụtụ n'ime uri ya na nchịkọta ya Shuwari n'ụdị a, ọ ka bụkwa ụdị uri Swahili kachasị ewu ewu n'ozuzu ya.[1] Ụdị ahụ n'agụnye "ọtụtụ ihe ndị dị n'abụ uri, ya bụ, ojuju nke asụsụ mkparịta ụka na okwu mkparịta ụka yana okike nke euphony site na ụzọ dị iche iche dị ka ikwughari okwu, ikwughari ụda, alliteration na rhyme".[1]   A mashairi n'enwekarị stanzas abụọ nwere ahiri anọ, ahiri ọ bụla bụ hemistiches abụọ nwere ahịhịa asatọ nke n'ada ụda n'etiti na njedebe.[1] E nwere ọtụtụ ụdị maka iwu maka ahiri ikpeazụ.[1] Haji Gora abụghị ụdị ahụ dị ka ihe mgbochi aka mere.[1] O chere na ịbụ onye n'ede uri bụ oburu ibu ọrụ maka ime pụta amaokwu nke mezuru rhyme na mita chọrọ.[1]

Asụsụ bụ isiokwu dị mkpa na uri Haji Gora. O dere banyere ịkpachara anya n'okwu mmadụ, asụsụ "dị ka ihe n'egosi ọdịbendị", na ichekwa asụsụ na olu mba mmadụ.[1]      O jiri okwu Swahili na ilu mee ihe n'ụzọ dị mgbagwoju anya, n'emekarị ka echiche ha na ihe odide ya nwee ihe atụ na asụsụ mmetụta.[1]

Ọnwụ na ihe nleta

Na mbido afọ 80 ya n'afọ 2015, ụgbọ ala juru ya wee kwaga n'ime obodo iji gwọọ site n'enyemaka ezinụlọ ya. Site na nwepu ya n'obodo ahụ nke n'enye ya ike okike, ọnọdụ uche ya malitere ụka njọ ma ezinụlọ ya ekweghi ka ọ dee, bụ ndị gwara ya ka ọ zuru ike.[1] Ọ gwara ndị mmadụ na ihe ndị e kere eke a n'adịghị ahụ anya okwu, mana mgbe ụfọdụ ọ g'enwe oge ngwọta.[1] Afọ ndị ikpeazụ ya nọrọ na ụda ogbenye, na-enwekarị ego ndị n'egbochaghị mkpa ezinụlọ ya.[1] N'ihe dị ka ọgwụgwụ nke ndụ ya, ụmụ ya nwoke gbaliri ijide n'aka na ihe nleta ya, na nrọ emeghe ntọala na ebe obibi uri. [1] Ọ nwụrụ na 11 June 2021.

Nsụgharị nke ọrụ ya aputakwa na German. O sonyekwara na ihe omume mba ụwa dị ka Poetry International Festival Rotterdam (1999), ebe ọ nọchitere anya uri Swahili.

N'afọ 2001, n'oge emume Ụbọchị Kiswahili na Dar es Salaam, BAKITA (Baraza la Kiswahili la Taifa), Kansụl Mba Swahili, sọpụrụ ya maka ọrụ edemede ya na onyinye ya maka uto nke Kiswahili dị ka asụsụ edemede. Ọ bụ onye otu ahụ n'etiti afọ 1980 na 1982 ma nata ọtụtụ onyinye ndị ọzọ site na ya.[1] Ọ bụkwa onye otu BAKIZA (Baraza la Kiswahili Zanzibar) , Zanzibar Swahili Council, n'etiti afọ 2001 na 2003.[1]

Ọ nweta kwara ZIFF Lifetime Achievement Laureate . Onye nta akụkọ Zanzibari bụ Ally Saleh dere akụkọ ndụ Ndụ Haji Gora, Maisha ya Haji Gura (The Life of Haji Gra), nke e bipụtara na 2016.

Akwụkwọ

• Kimbunga: Tungo za Visiwani (Collection of poetry in Swahili, Templeeti:OCLC, 1994)
• Utenzi wa visa vya Nabii Suleiman bi Daudi ("The Epic of Prophet Suleiman, Son of Daud", an epic poem about Solomon in Swahili, Templeeti:LCCN, 1999)
• Poems (A collection of poetry translated to German, Templeeti:OCLC, 1999)
• Maisha Yangu, 1993 - 2001 ("My Life, 1993 - 2001", an unpublished autobiography)
• Kunganyira (a children's book in Swahili, Templeeti:ISBN, 2004)
• Nahodha Chu ("Captain Leopard", a children's book in Swahili, 2004)
• Ujanja wa sungura ("The Cunning of the Hare", a children's book in Swahili, Templeeti:ISBN, 2004)
• Jogoo na Kanga ("The Cock and the Guinea Fowl", a children's book in Swahili, Templeeti:ISBN, 2004)
• Kamusi ya kitumbatu (A Ki-Tumbatu - Swahili lexicon, Templeeti:ISBN, 2006)
• Siri ya Ging'ingi ("The Secrets of Ging’ingi", a novel in Swahili, Templeeti:ISBN, 2009; English translation, Templeeti:LCCN, 2011)
• Shuwari ("The Calm", Swahili with English translations, Templeeti:ISBN, 2019)