Asụsụ Sukuma

Shí Wikipedia, njikotá édémédé nke onyobulạ

 

Sukuma
Spoken in: — 
Region:
Total speakers:
Language family: Default
 Sukuma
Language codes
ISO 639-1: none
ISO 639-2:
ISO 639-3:

Sukuma bụ asụsụ Bantu nke Tanzania, nke a na-asụ n'ógbè ndịda ọwụwa anyanwụ nke Ọdọ Mmiri Victoria n'etiti Mwanza, Shinyanga, nakwa Ọdọ Mmị Eyasi.[1]

Orthography ya na-eji edemede Roman na-enweghị mkpụrụ edemede pụrụ iche, nke yiri nke a na-eji maka Swahili, a na-ejikwa ya maka nsụgharị Bible na akwụkwọ okpukpe.[2][3]

Asụsụ (KɪmunaSukuma na ọdịda anyanwụ, GɪmunaNtuzu/GɪnaNtuzu na n'ebe ugwu ọwụwa anyanwụ, na Jìnàkɪ̀yâ/JimunaKɪɪyâ na ndịda ọwụwa Anyanwụ) na-aghọta ibe ha n'ụzọ dị mfe.[4]

Ọmụmụ ụdaolu[dezie | dezie ebe o si]

E nwere àgwà ụdaume asaa, nke na-apụta ogologo na mkpirikpi:[5]

N'ihu Central Nlaghachi
Elu i iː u uː
Ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ elu ɪ ɪː ʊ ʊː
N'etiti e eː o oː
Ala Dị Ala a aː

/ɪ ʊ/, which are written ⟨ĩ ũ⟩, may be closer to [e o], and /e o/ may be closer to [ɛ ɔ].

Sukuma agafeela Iwu Dahl (ɪdàtʊ́ 'atọ', site na proto-Bantu -tatʊ) ma nwee ụdaolu na-enweghị olu.

Ọ bụghị ihe doro anya ma //c ɟ// kwesịrị ka a na-ewere ya dị ka nkwụsị ma ọ bụ affricates dị ka //tʃ dʒ// ma ọ bụ ma ha bụ ọbụna palatal.

Mkpụrụ okwu bụ V ma ọ bụ CV. E nwere ụda anọ na ụdaume dị mkpirikpi: elu, ala, ịrị elu, na ịda.

Asụsụ[dezie | dezie ebe o si]

Nkọwa na-esonụ dabere na olumba JinaKɪɪya. Otu n'ime njirimara nke olumba ahụ bụ na a na-eme ka prefixes aha-class ndị dị n'okpuru Iwu Dahl dị ka ụdaume a na-ekwupụta ma yabụ ha anaghịzi agbanwe.

Nkwekọrịta aha[dezie | dezie ebe o si]

A na-agbakwunye prefixes aha Sukuma site na prefixes a-, ɪ-, ʊ-, nke a na-ahapụ na ụfọdụ ihe owuwu. Ụdị aha nakwa nkwekọrịta ha na-akpata bụ ndị a, na ụdị ndị a kwadoro n'asụsụ ndị ọzọ a na-agbakwunye na parentheses:[6][5]

Ọtụtụ okwu ndị ikwu nwere ụdị dị ala nke prefixes aha, efu na βa-, a na-akpọ klas 1a/2a, dị ka na mààyʊ̂ 'nne', βàmààyʊ̂' 'nne'. Concord yiri aha klas-1/2 ndị ọzọ.

Otu / ọtụtụ abụọ bụ 1/2, 5/6, 7/8, 9/10, na 12/13, na klas locative 16, 17, na 18 enweghị ọtụtụ. Ọtụtụ ndị ọzọ na-eji klas 6 maka ọtụtụ ha: 11/6, 14/6, 15/6, na mgbe ụfọdụ 7/6 na 12/6. E nwekwara aha ndị na-agbanwe dị ka 11/4, 11/14, 14/10, na 15/8.

Ngwaa na-enweghị njedebe nwere ụdị gʊ-object-ext-ROOT-ext-V-locative, ebe ext na-anọchite anya nke ọ bụla n'ime 'mgbatị' dị iche iche, na -V bụ ụdaume ikpeazụ. Dịka ọmụmaatụ, na mgbọrọgwụ na-acha uhie uhie na ụda a na-ewepụ,[5]

Nke a bụ ihe na-eme
'Ịkpụ ya'
N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-eme ihe
'Ịkpụ ibe ha'

- Nke a bụ nsonaazụ na-etinye aka, nke a sụgharịrị dị ka 'maka'. Ntinye aha na-esote ya bụkwa ĩ agwakọtawo n'ime ihe na-enweghị njedebe.

Ọhịa-fum-a-mo
'Ịpụ n'ebe ahụ'

-mo bụ locative 'n'ime', dị ka na klas 18 aha concord.

Ngwaa ndị nwere njedebe nwere ụdị isiokwu-TAM-ext-object-ROOT-ext-TAM -V. Dịka ọmụmaatụ,

βa-lĩ-n-iiš-a
'Ha n'enye ya nri'

Mgbọrọgwụ iiš na-agụnye nsonaazụ na-akpata ihe. A na-eji prefix akara oge. Ihe ngosi isiokwu βa- na-egosi na isiokwu ahụ bụ ọnụọgụ mmadụ, site na tebụl aha-nkwekọrịta dị n'elu.

o-dũ-saang-ile
'Ọ chọtara anyị'

N'ebe a, a na-eji nsonaazụ akara oge.

βa-gĩ-gunaan-a
'Ha nyeere ibe ha aka / onwe ha'

N'ebe a, a na-agwakọta prefix na oge na reciprocal ĩ.

Asụsụ a na-asụ[dezie | dezie ebe o si]

A na-akọ na n'agbanyeghị na Sukuma yiri Nyamwezi nke ukwuu, ndị na-asụ ya n'onwe ha anaghị anabata na ha mejupụtara otu asụsụ.[7]

Edensibịa[dezie | dezie ebe o si]

  1. Margaret Arminel Bryan, compiler, The Bantu Languages of Africa, Oxford University Press, 1959.
  2. The Gospel in Many Tongues, The British and Foreign Bible Society, London, 1965.
  3. Kitabo sha Sala na sha Mimbo, Diochesi ya Mwanza, edited / approved by Bishop Renatus Butibubage, 1963.
  4. The prefixes kɪ-, gɪ-, ji- are dialectical variants.
  5. 5.0 5.1 5.2 Rahma Muhdhar, 2006, Verb Extensions in Kisukuma, Jinakiiya dialect, MS dissertation, UDSM
  6. Adjectival concord, possessive suffixes on nouns, subject and object suffixes on verbs, and the agreeing form of -mô 'one', -βɪ̀lɪ́ 'two', and 'this'
  7. The Bantu Languages of Africa, as above.