Asụsụ Wariʼ
| obere ụdị nke | Chapacuran  |
|---|---|
| mba/obodo | Brazil |
| ụmụ amaala ka | Rondônia |
| Ọkwa asụsụ UNESCO | 3 definitely endangered |
| Ọkwa asụsụ Ethnologue | 6a Vigorous |
Asụsụ Wariʼ (nke a na-akpọkwa Orowari, Wari, Pacaá Novo, Pacaás Novos, Pakaa Nova, Pakaásnovos) bụ naanị asụsụ fọdụrụnụ nke Ezinụlọ asụsụ Chapacuran nke mpaghara ókèala Brazil na Bolivia nke Amazon. O nwere ihe dị ka ndị na-asụ ya 2,700, nke a na-akpọkwa Wariʼ, ndị bi n'akụkụ osimiri Pacaas Novos na Western Brazil. [1] wariʼ pụtara "anyị!" n'asụsụ Wariʼ ma bụrụkwa okwu ndị na-asụ ya nyere asụsụ na agbụrụ ahụ.
E dere Wariʼ na edemede Latin.
Asụsụ[dezie | dezie ebe o si]
Asụsụ Wariʼ nke Angenot depụtara (1997): [2]
- Asụsụ ndị dị n'ebe ugwu
- Wari"-Oro Waram
- Wari"-Oro Mon
- Wari"-Oro Waram Xijen
- Asụsụ ndịda
- Wari"-Oro Ọ bụghị
- Wari"-Oro Eo
- Wari"-Oro At
- Wari"-Oro Jowin
- Wari"-Oro Kao Oro Aje
Ọmụmụ ụdaolu[dezie | dezie ebe o si]
Ọ dịghị nke ọ bụla n'ime akụkụ ndị akọwapụtara n'okpuru ebe a na-apụta naanị n'okwu ndị a gbazitere ma ọ bụ naanị na klas okwu ụfọdụ. E nwere ụfọdụ ụda ndị a na-edeghị aha ha nke a na-eji naanị na onomatopoeia ma nwee ike imebi ihe mgbochi phonotactic na phonological.
Mkpụrụ okwu[dezie | dezie ebe o si]
Asụsụ Oro Nao nke Wariʼ dị ka Everett & Kern (1997) si kọwaa ya nwere ụdaume ndị a. Ọ bụ nnukwu ihe ndekọ site na ụkpụrụ Lowland Amazonian. Ogwe ndị dị n'akụkụ na-anọchite anya mkpụrụedemede ndị metụtara ụda ọ bụla.
| Bilabial | Ezé ezé | Post-alveolar<br id="mwOA"> | Velar | Mkpịsị aka | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ala Dị larịị | Akpụkpọ ahụ | Ala Dị larịị | Akpụkpọ ahụ | ||||
| Ụgbọ imi | __ibo__ m'ihi ya, ọ bụNkọwaỌdịdị | n'ihi ya__ibo__ NkọwaỌdịdị | |||||
| Plosive | p'ikwu ya n'ụzọ dị otú aNkọwaỌdịdị | __ibo__ t'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adịIhe omuma aỌdịdị | Ihe k-egosi na ọ bụIhe na-egosi na ọ bụỌdịdị | kw'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adịỌdịdị | NkọwaNa-ekwu maka yaỌdịdị | ||
| Africate | __ibo__ Ọdịdị | __ibo____ibo__ t͡ʃ'ihi ya, ọ bụ n'ihi ya ka a na-akpọAkụkụ nke ahụ bụỌdịdị | |||||
| Ihe na-esiri ike | __ibo__ N'ih ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adịNkọwaỌdịdị | __ibo____ibo__ Ọdịdị__ibo____ibo____ibo__ Ihe Ndị A Na-emeỌdịdị | |||||
| Ihe atụ | __ibo__ j'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adị__ibo__ Ihe omuma di iche icheỌdịdị | __ibo__ w'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adịIhe omuma ahuỌdịdị | |||||
| Flap | __ibo____ibo____ibo__ ɾ'ihi na ọ bụ n'ihi na__ibo__ NkọwaỌdịdị | ||||||
/t͡ń/ bụ affricate trilled mejupụtara a bilabial trill tupu a ezé nkwụsị, a na-akọkwa ya naanị site na anọ ndị ọzọ asụsụ. Na Oro Nao, a nyochara nke a dị ka allophone nke /t/ nke na-eme naanị tupu /o/ na /y/ nke na'emeghị na idiolect ọ bụla. N'asụsụ ụfọdụ ọ bụ ụdaume dị iche; Otú ọ dị, naanị ihe dị ka okwu 24 nwere Ụda abụọ, ụfọdụ n'ime ha bụ onomatopoeic. Ndị okenye na-asụ asụsụ ahụ na-ejikwa ya eme ihe.
Mgbanwe ụdaume[3][dezie | dezie ebe o si]
- /t͡ʃ/ nwere ike ịghọ [ʃ], na-enwekarị elu dị ka [ʃ] karịa tupu ụdaume ndị a na-agba gburugburu karịa ndị gbara gburugburu: xaxi' na 'ọ dị gịrịgịrị' nwere ike ịbụ [t͡ʃaˈt͡ʃiʔ na] ma ọ bụ [ʃaˈʃiʔ Na].
- [m] nwere ike ịghọ [mb] (usoro nke imi bilabial na-esote ụdaolu bilabial) mkpụrụedemede na mbido, ọtụtụ mgbe tupu /a/ kamakwa tupu ụdaume ndị ọzọ. Omume ịghọta ya dị ka usoro ka ukwuu ma ọ bụrụ na a na-ekwusi ike na mkpụrụedemede ahụ: ntụpọ ya nwere ike ịbụ [homiˈɾi] ma ọ bụ [hombiˈɾi].
- [n] nwere ike ịghọ [nd] (usoro nke ụdaolu alveolar na-esote ụdaolu alvesolar) mkpụrụedemede na mbido, ọtụtụ mgbe n'ihu /a/ kamakwa n'ihu ụdaume ndị ọzọ. Omume ịghọta ya dị ka usoro ka ukwuu ma ọ bụrụ na a na-ekwusi ike na mkpụrụedemede ahụ: isi m nwere ike ịbụ [wiˈna] ma ọ bụ [wiˈnda].
- [j] nwere ike ịghọ [ʒ] tupu /i/: ka anyị gaa! A pụrụ ịbụ [maˈji] ma ọ bụ [maˈʒi].
- [ʔj] nwere ike ịghọ [ʔd͡ʒ] okwu na mbido: A na-atụ m egwu 'enweghị ike ịbụ [ˈʔjinʔ ʔiˌna] ma ọ bụ [ˈʔd͡ʃinʔ ʔ iˌna].
Mkpụrụedemede[dezie | dezie ebe o si]
Wariʼ nwere otu n'ime usoro ụdaume kachasị n'ụwa. A na-atụ anya na a ga-ekesa ụdaume n'ụzọ hà nhata na oghere ụdaume, ọ bụghị ịhazi ya n'otu akụkụ. Tụkwasị na nke a, a na-atụ anya na ụdaume ga-abụ ndị a na-agbagọghị mgbe ha nọ n'ihu ma gbaa gburugburu mgbe ha laghachiri ruo mgbe "gaps" na usoro ụdaume jupụtara. Ọ bụ ezie na Wariʼ nwere naanị ụdaume isii, anọ n'ime ndị a bụ ụdaume dị nso / dị nso n'etiti, nke abụọ n'ime ha gbara gburugburu (ọ bụ ezie na /ø/ abụghị ihe a na-ahụkarị). Ndị na-abụghị ndị na-asụ asụsụ ala nwere ihe isi ike n'ịmata ọdịiche dị n'ihu ụdaume ndị a, nke dị iche na naanị otu ụdaume azụ /o/.
| N'ihu | Ịlaghachi azụ | ||
|---|---|---|---|
| Enweghị gburugburu | Mgbasa | Mgbasa | |
| N'elu (n'elu) | i-agụnye__ibo__ Ihe omuma aỌdịdị | na-adịkwaghị__ibo__ Akwụkwọ bụ̣̣́ nke a na-akpọ "Spanish"Ọdịdị | |
| N'etiti etiti | na-agụnye__ibo__ Ihe omuma aỌdịdị | ø bụ n'ihi ya ka a na-akọwa ya__ibo____ibo__ Ọdịdị n'anya | o-adịNkọwaỌdịdị |
| O meghere (N'okpuru) | n'ihi yaIhe omuma di icheỌdịdị | ||
Nchịkọta ụdaume na-eme naanị na diphthongs; ole na ole na-abụghị nasalised niile na-agwụ na /i/. Okwu ndị na-esonụ na-apụta n'asụsụ Oro Nao: [ẽĩ], [ãĩ], [aɪ], [õĩ], [ỹĩ], [ĩõ], [ẽõ], [ãõ].
Edensibia[dezie | dezie ebe o si]
bụ ezie na Wariʼ nwere naanị ụdaume isii, anọ n'ime ndị a bụ ụdaume dị nso / dị nso n'etiti, nke abụọ n'ime ha gbara gburugburu (
- ↑ Wari. www.native-languages.org. Retrieved on 2020-01-28.
- ↑ Angenot, Geralda de Lima (1997). Fonotática e Fonologia do Lexema Protochapacura. M.A. dissertation, Universidade Federal de Rondônia.
- ↑ Everett, Daniel L. (September 2003). Wari : the Pacaas Novos Language of Western Brazil.. ISBN 978-0-203-19332-7. OCLC 1048248320.
- Mily Crevels (2012). Ihe ize ndụ asụsụ na South America: elekere ahụ na-agbanye Lyle Campbell & Verónica Grondona. (Edi.) Asụsụ ụmụ amaala nke South America: Ntuziaka zuru oke . (pp. 167-234).
- Daniel Everett na Barbara Kern (1997). Wariʼ: Asụsụ Pacaas Novos nke ọdịda anyanwụ Brazil. London: Routledge.
- Peter Ladefoged na Daniel Everett (1996). Ọnọdụ nke ụdaume dị ụkọ. Asụsụ, 72 (4), 794-800.
- Margaret MacEachern, Barbara Kern, Peter Ladefoged (1996). "Ụdị ụdaume nke Variʼ". Na UCLA Working Papers in Phonetics 93: Fieldwork Studies of Targeted Languages IV.
Njikọ mpụga[dezie | dezie ebe o si]
- Pacaas Novos (Intercontinental Dictionary Series)