Fredrick Kúmókụn Adédeji Haastrup

Shí Wikipedia, njikotá édémédé nke onyobulạ
Fredrick Kúmókụn Adédeji Haastrup
Mmádu
ụdịekerenwoke Dezie
Aha enyereFredrick Dezie
Ụbọchị ọmụmụ ya1820 Dezie
Ebe ọmụmụIlesa Dezie
Ụbọchị ọnwụ ya1 Septemba 1901 Dezie

 

A mụrụ Fredrick Kúmókụn Adédeji Haastrup na narị afọ nke 19 n'ime ezinụlọ nke onye otu Bilaro Royal house nke Iléṣa. Ọ bụ otu n'ime ezinụlọ anọ na-achị Ileṣa (Biládù, Bilágbayọ, Biláro, na Biláyiréré) ma bụrụ, kemgbe ọchịchị Owá Ọbọkun Atakumosa 900 afọ gara aga.[1] Mgbe ọ chịrị, a na-etinye aka n'ocheeze, n'aka nke ya, n'etiti ụmụ ya nwoke anọ, usoro nke na-aga n'ihu ruo taa: a na-agbanwe n'etiti ezinụlọ anọ na-achị Ijéṣaland. Mgbe ọchịchị Kúmókụn gasịrị, ezinụlọ Bilárọ nakweere aha Ajímọkọ Haastrup. Ka ndị Bilágbayọ nabatara aha nna Adesuyi.

Ajímọkọ bụ naanị onye na-achị achị n'ezinụlọ na-eji ya eme ihe. A na-akọwa ebe akụkụ abụọ nke aha ezinụlọ ahụ si.

Akụkọ ifo Ezinụlọ[dezie | dezie ebe o si]

N'ime afọ 1820-30, mgbe ọ dị n'agbata afọ 4-9 na afọ, ndị Ilọrins jidere Kúmókụn mgbe ọ na-arụ ọrụ ma mesịa ree ya dị ka ohu.[2][3] A kpọfere ya site n'otu ahịa gaa na nke ọzọ n'ikpeazụ ruo n'ụsọ oké osimiri ebe a kpọgara ya n'ụgbọ ohu nke e kere ndị ohu ndị ọzọ. Ụgbọ mmiri ahụ na-efe ọkọlọtọ Britain ọ bụ ezie na ọ bụ ụgbọ mmiri Danish. N'oké osimiri, Kúmókụn dara ọrịa. N'akụkọ ifo ezinụlọ, onye isi ụgbọ mmiri ahụ bụ onye Dane nke aha nna ya bụ Haastrup.[4] Ọ nwere mmasị n'ebe nwa okorobịa ahụ nọ, wepụ ya ma lekọta ya. Mgbe ọ nọ n'oké osimiri, Britain wepụrụ ịgba ohu na ụgbọ mmiri ahụ mechara tụfuo mkpuchi iwu ya. Ndị agha mmiri Britain Man-o'-War mechara gbochie ụgbọ ohu ahụ ma tụgharịa ndị ohu ahụ na Sierra Leone.[5] Na Sierra Leone, Kúmókụn ghọrọ ngalaba nke Capt. Haastrup onye kwadoro agụmakwụkwọ ya.[4] Omume a na-eme na Freetown n'oge ahụ bụ maka ndị ohu niile a tọhapụrụ ka a gbanwee ha ka ha ghara ịbụ ibu arọ na ebe obibi ahụ. A na-anakwere ndị na-eto eto ma ọ bụ tinye ha n'ogige maka agụmakwụkwọ kwesịrị ekwesị. Kúmókụn gụrụ akwụkwọ maka, ma nweta, ikikere na atụmatụ obodo.[4]

Nnyocha[dezie | dezie ebe o si]

Nwa nwanyị Sir Adédokun nwetara nsụgharị nke abụọ na 2013 site na School of Oriental Studies academic Professor John David Yeadon Peel. Prọfesọ Peel nọrọ ọtụtụ afọ na Iléṣa, Ibadan na Ilé-Ifè. Mgbe ọ nọ na Iléṣa, ọ gbara ọtụtụ ndị ezinụlọ Haastrup ajụjụ ọnụ maka akwụkwọ ya Ijeṣas and Nigerians: The Incorporation of a Yorùbá Kingdom, the 1890s to 1970s. E gosipụtara na ndị agbata obi Ilọrins jidere Kúmókụn n'ezie mgbe ọ bụ nwa okorobịa, n'afọ 1820 na nkọwa ndị ọzọ e nwetara site na ozi ịntanetị anyị, na ọ sitere n'ugbo dị n'ógbè Iléṣa nke aha ya bụ Oke Ibọde.[6] Ọwa [Eze] ọhụrụ ahụ bụ nwoke n'oge ahụ, nke ndị isi abụọ nke ndọrọ ndọrọ ọchịchị Ijesha, ndị na-eso ụzọ Ogedengbe na ndị Ijesha ahụ họọrọ nke ọma, bụ ndị, dị ka ndị ahịa n'akụkụ Lagoon, ndị si n'ohu nke ndị nwere agụmakwụkwọ ụfọdụ, nwere njikọ na Ekitiparapo Society na Lagos. Ọ bụ Frederick Kumokun onye a na-akpọ Haastrup, onye n'ogologo ndụ ya - ọ dị ihe karịrị iri asaa ugbu a - keere òkè zuru oke na nhụjuanya nke mba ya. Ndị Ilorins jidere ya n'afọ 1830, e rere ya ka ọ bụrụ ohu, ma, n'ụzọ ụfọdụ, o mechara chọta onwe ya na Sierra Leone, ebe ọ ghọrọ Onye Kraịst.

Akụkụ nke nyocha ahụ gụnyere ajụjụ na Maritime Museum of Denmark iji kwado ịdị adị nke Captain Haastrup. Benjamin Assmusen, onye na-elekọta ebe ngosi ihe mgbe ochie n'oge ọ na-ajụ ajụjụ dere ihe ndị a:

'Ọ ga-abụ na aha Haastrup sitere n'obodo nta Haastrup (ma ọ bụ Håstrup na Danish nke oge a) n'àgwàetiti Fyn.[7]

N'oge gara aga, ọ bụ ihe a na-ahụkarị ka ndị mmadụ na-ebu aha ebe a mụrụ ha dị ka aha nna, yabụ n'oge ụfọdụ n'akụkọ ezinụlọ gị, o yikarịrị ka onye si n'obodo ahụ.

Anọ m n'ihe ndekọ anyị, mana ọ dị mwute ikwu na ọ dịghị ozi ọ bụla gbasara onye isi ụgbọ mmiri aha ahụ pụtara. Ọ bụrụ na nna nna gị bụ onye isi ụgbọ mmiri ohu n'ezie na 1830, o yikarịrị ka ọ gaghị adị ihe ndekọ, ebe ọ bụ na e wepụrụ ahịa ohu nke ndị Denmark na 1803.

Banyere rev. Niels Christian Haastrup: O yiri ka e nwere ihe ndekọ banyere ya na nwunye ya Johanne Helene, onye aha nna ya bụ Hopf tupu alụmdi na nwunye, dị na ebe nchekwa ihe ochie nke Danish State, gụnyere akwụkwọ ozi, akwụkwọ akụkọ, akwụkwọ ego, ihe odide, akụkọ njem yana akwụkwọ onwe onye dị iche iche. Enwere ike ịhụ ihe ndekọ ahụ na Provincial Archives of Southern Jutland na obodo Aabenraa.[8]

Eziokwu ahụ bụ na enweghi onye ọrụ ụgbọ mmiri a kpọrọ aha na ndekọ ha nwere ike ọ gaghị adị mkpa dịka ntinye Nigeria Wiki na-ekwu na onye na-agba ohu ahụ na-efe ọkọlọtọ Britain. Otú ọ dị, site na akwụkwọ ozi ya na Prọfesọ agụmakwụkwọ Norwegian Per Oluf Hernæs, o zigara onye ozi ala ọzọ CMS, nke aha ya bụ Niels Christian Haastrup, onye nọ na Sierra Leone n'otu oge ahụ rutere na 12 Jenụwarị 1841 mgbe ọ dị afọ 29, lụrụ Miss Johanne Helene Hopf, onye bịara sonyere ya n'ebe ahụ, na 8 Disemba 1841. Ọ nwụrụ afọ 9 ka e mesịrị ma lie ya na St Patrick's Kissy, Sierra Leone.

O yikarịrị ka ezinụlọ ahụ nwetara aha ha site na onye ozi ala ọzọ a; ọ bụ ihe a na-emekarị iji were aha onye e mere gị baptizim n'oge ahụ. Kúmókụn, nke na-ebu aha nna Haastrup ugbu a, laghachiri n'ụlọ Ijeṣaland kpọmkwem n'obodo Ileṣa site na Lagos. Ọ maliteghachiri mmekọrịta ya na ndị eze Ijeṣa n'oge ụfọdụ n'afọ 1860. Na Lagos, ọ nwetara nnukwu ala nke a maara dị ka Igbó Obį Haastrup, nke e mere nkwekọrịta ruo taa Igbobį, na Ibeju Lekki ebe ọ na-akụ mkpụrụ osisi Kola na Yoruba = obi, Farm = Igbo) n'ọ̀tụ̀tụ̀ azụmahịa.[9] Igbóbį bụ mpaghara a ma ama na Lagos. Mmasị azụmahịa ya pụtara na ọ na-ebukarị ụgbọ mmiri n'elu na ala n'ụzọ mmiri na-azụ ahịa azụ kpọrọ nkụ na ngwaahịa ndị ọzọ. N'otu n'ime njem ndị a, o nyere aka n'ịduzi ụgbọ mmiri ahụ n'udo. Ọ kọwara onwe ya dị ka onye na-eduzi ụgbọ mmiri n'ụzọ nke onye Caucasian: Ajimọkọ bi oyinbo.[10]

Ndụ e mesịrị[dezie | dezie ebe o si]

Frederick Kúmókụn Haastrup ghọrọ onye a ma ama na Ijéṣaland n'oge agha Kiriji (1877-1893), mgbe ọ bụ onye otu Ekiti parapo solidarity group na Lagos.[11] Nzukọ ahụ nyere ndị agha Ijeṣa ndị na-alụ ọgụ na Ibadan. O mechara bụrụ onye dị mkpa n'inye Owá (Eze) ndụmọdụ n'oge mkparịta ụka udo ya na ndị Britain na Ibadan nke mere ka agha kwụsị.

N'ọnwa Eprel afọ 1896, mgbe ọ dị afọ iri asaa, Frederick Kúmókụn Haastrup ghọrọ Owá Obokun (Eze) nke Ijeṣaland ma were utu aha Ajimọkọ I (nke sitere na aha njirimara ya: 'Ajimọkọ bi Oyinbo'. Onye Kraịst mbụ nke ala Yoruba, ọ bụ onye otu ụka Ebuté Ero na Lagos.[12]

Nhọpụta ya sitere na nkwado nke ndị isi abụọ nke ndọrọ ndọrọ ọchịchị Ijeṣa: ndị na-eso ụzọ Ogedengbe (ike dị mkpa n'agha Kíríji) na ndị ahịa Ijeṣa na ndị si n'ohu lọta bụ ndị nwere njikọ na Ekitiparapos otu nke Kúmókụn bụ onye guzobere na Lagos.[6]

Ọ bụ onye ọchịchị nke oge a: o kwenyere na ịdị ndụ na ọganihu nke alaeze ya dabere ọ bụghị naanị na njikwa nke ihe onwunwe na njikwa ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke ọma kamakwa na Ijeṣa na-eme n'ime ya bụ ịdị njikere ịnakwere ọdịbendị ọhụrụ. Ọ bụ Onye Kraịst raara onwe ya nye, ọ bụ ezie na ịlụ karịa otu nwanyị ya bụ ihe na-ewe ndị ụkọchukwu iwe. Ọ jụrụ ime ọtụtụ emume omenala nke ịbụ eze. E guzobere ụlọ akwụkwọ na Afin (obí eze), ebe ndị isi ya zigara ụmụ ha n'okpuru nrụgide ụfọdụ site n'aka Ọwa (eze). Ọ bụ nwa ya nwanyị nke nwunye ya si Sierra Leone, Princess Adénibi aka Mrs. Isabella Macaulay[13]

A na-eto Ajimọkọ m maka iji nkà ya maka ime atụmatụ obodo maka imeziwanye nhazi obodo ahụ nke a na-akọwa taa site na nhazi okporo ụzọ dị ka grid.[14] O webatara Metọdism na Ijeṣaland na 1896 site na iwu ụlọ Wesleyan Methodist Missionary Society Church na saịtị nke oké ọhịa dị n'akụkụ nkume dị larịị (Otapète) ebe ebe nsọ, maka ndị Ijeṣas na-eme okpukpe Yoruba Ifa, dị.[15] Ezinụlọ ahụ na-aga n'ihu na-akwado Methodism, n'oge na-adịbeghị anya site na ego nke iwu ụlọ ụka Methodist nke oge a site n'aka Adédokun Haastrup, onye Knight nke Chọọchị Methodist na onye ọrụ diplomatic, raara nye na Jenụwarị 2001 na Ó lissagbó.

Ihe odide[dezie | dezie ebe o si]

  1. Sir Familusi, M.M. KJW (2004) Royal Ambassador Life of Sir Adedokun Abiodun Haastrup KJW. Ibadan: J.P. Heinmann Educational Books (Nigeria) Plc. p. 8 second paragraph
  2. Sir Familusi, M.M. KJW (2004) Royal Ambassador Life of Sir Adedokun Abiodun Haastrup KJW. Ibadan: J.P. Heinmann Educational Books (Nigeria) Plc. p. 9 second paragraph
  3. Peel, J.D.Y. (1983) Ijeshas and Nigerians. Cambridge: Cambridge University Press African Studies Series 39. p. 92 third paragraph
  4. 4.0 4.1 4.2 Sir Familusi, M.M. KJW (2004) Royal Ambassador Life of Sir Adedokun Abiodun Haastrup KJW. Ibadan: J.P. Heinmann Educational Books (Nigeria) Plc. p. 10 second paragraph
  5. Ajimoko I - NigerianWiki. Nigerianwiki.com. Archived from the original on 13 September 2018. Retrieved on 13 September 2018.
  6. 6.0 6.1 Peel, J.D.Y. (1983) Ijeshas and Nigerians. Cambridge: Cambridge University Press African Studies Series 39. p. 92 third paragraph.
  7. Google Maps. Google Maps. Retrieved on 13 September 2018.
  8. The Danish National Archives reading room in Aabenraa. Sa.dk. Archived from the original on 17 March 2015. Retrieved on 13 September 2018.
  9. Sir Familusi, M.M. KJW (2004) Royal Ambassador Life of Sir Adedokun Abiodun Haastrup KJW. Ibadan: J.P. Heinmann Educational Books (Nigeria) Plc. p. 11 third paragraph.
  10. Sir Familusi, M.M. KJW (2004) Royal Ambassador Life of Sir Adedokun Abiodun Haastrup KJW. Ibadan: J.P. Heinmann Educational Books (Nigeria) Plc. p. 10 fourth paragraph contd/ on p. 11.
  11. The Kiriji War (1877-1893). Oldnaija.com (18 June 2015). Retrieved on 13 September 2018.
  12. Peel, J.D.Y.(2000) Religious Encounter and the making of the Yoruba. Michigan: University of Michigan Press. p. 150.
  13. Peel, J.D.Y. (1983) Ijeshas and Nigerians. Cambridge: Cambridge University Press African Studies Series 39. p. 96 second paragraph
  14. Peel, J.D.Y. (1983) Ijeshas and Nigerians. Cambridge: Cambridge University Press African Studies Series 39. p. 93 first paragraph
  15. Peel, J.D.Y. (1983) Ijeshas and Nigerians. Cambridge: Cambridge University Press African Studies Series 39. p. 96 second paragraph.