Mpụ gburugburu ebe obibi
| obere ụdị nke | crime  |
|---|---|
| mụrụ ya | criminology, environmental science, political science, sociology, economics |
Mpụ gburugburu ebe obibi bụ omume iwu na-akwadoghị nke na-emerụ gburugburu ebe obibi ozugbo. Ihe omume iwu na-akwadoghị gụnyere gburugburu ebe obibi, anụ ọhịa, ihe ndị dị ndụ na ihe ndị sitere n'okike. Òtù mba ụwa dị ka, G7, Interpol, European Union, United Nations Environment Programme, United Nations Interregional Crime na Justice Research Institute, amatala mpụ gburugburu ebe obibi ndị a:
- Mpụ nke ndụ ọhịa: Azụmaahịa anụ ọhịa iwu na-akwadoghị na ụdị anụmanụ ndị nọ n'ihe ize ndụ na mmebi iwu nke Convention on International Trade in Endangered Species of Fauna and Flora (CITES);
- Igwu ala n'ụzọ iwu na-akwadoghị: Mbupu nke ihe ndị na'ime ozone (ODS) na mmebi iwu nke 1987 Montreal Protocol on Substances that Deplete the Ozone Layer;
- Mpụ mmetọ: Ịdọrọ na ahia iwu na-akwadoghị na ihe mkpofu dị ize ndụ na mmebi nke 1989 Basel Convention on the Control of Transboundary Movement of Hazardous Wastes and Other Wests and their Disposal;
- Ịkụ azụ n'ụzọ iwu na-akwadoghị: Ịkpa azụ na iwu kwadoro, na a na'amaghị ama na mmebi iwu nke ụlọ ọrụ nchịkwa azụ dị iche iche.
- Ịkụ osisi n'ụzọ iwu na-akwadoghị: Ịkpa osisi iwu kwadoro na azụmahịa metụtara ya na osisi ezuru na mmebi iwu mba.[1]
Mpụ gburugburu ebe obibi mejupụtara ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ otu ụzọ n'ụzọ atọ nke mpụ ndị otu dị ka; ụlọ ọrụ, mmekorita, otu, ntụkwasị obi, ego ezumike nka, na enweghị uru. Ọ bụ mpụ nke anọ kachasị n'ụwa ma na-abawanye site na pasent ise ruo asaa kwa afọ. Mpụ ndị a bụ ụgwọ maka ikpe. Interpol na-akwado nkwado ndị uwe ojii mba ụwa ma na-enyere mba ndị otu ya aka na mmanye nke ọma nke iwu na nkwekọrịta gburugburu ebe obibi nke mba na nke mba ụwa. Interpol malitere ịlụso mpụ gburugburu ebe obibi ọgụ na 1992.
Ọnụ ego[dezie | dezie ebe o si]
Ndị omekome mba ụwa na ndị otu na-alụ ọgụ na-erite uru site na ịkwakọrọ akụ ndị sitere n'okike na uru ndị a na-akwadoghị na-arị elu. Iyi ọha egwu na ọbụna agha obodo bụ ihe si na mpụ gburugburu ebe obibi pụta. Dị ka UNEP na Interpol si kwuo, na June 2016 uru mpụ gburugburu ebe obibi dị pasent 26 karịa atụmatụ ndị gara aga, na US $ 91-258, ma e jiri ya tụnyere US $ 70-213 na 2014, na-agafe ahia ahia na obere ngwa agha. Enwere ike ịsị na ihe karịrị ọkara nke ego a bụ igbutu osisi na igbutu osisi na-akwadoghị.
Mkpebi nke ICC[dezie | dezie ebe o si]
Na Septemba 2016 a mara ọkwa na Ụlọikpe Criminal International nke dị na Hague ga-ekpe gọọmentị na ndị mmadụ n'otu n'otu maka mpụ gburugburu ebe obibi. Dị ka Case Select Criteria nke ekwuputara na akwụkwọ amụma na nhọrọ ikpe na ụzọ nke ICC na 15 Septemba 2016, ụlọ ọrụ ahụ ga-echebara echiche maka ịgba akwụkwọ mpụ Rome Statute na-eme site na, ma ọ bụ nke na-akpata, "inter alia, the mbibi nke gburugburu ebe obibi, iji ihe ndị sitere n'okike eme ihe n'ụzọ iwu na-akwadoghị ma ọ bụ ịchụpụ ala n'ụzọ iwu na-akwadoghị".
Mpụ gburugburu ebe obibi na European Union[dezie | dezie ebe o si]
N'ime European Union, ụzọ iji nweta mmanye mmanye nke iwu mpụ gburugburu ebe obibi bụ ihe ọ bụla ma ọ bụghị nke kwụ ọtọ. A na-arụ nnukwu ọrụ site na ntuziaka mpụ gburugburu ebe obibi, ngwa 2008 ezubere ichebe gburugburu ebe obibi site na iji iwu mpụ. N'agbanyeghị na ụfọdụ ọmụmụ na-egosi na enweela mbelata nke anaghị agbaso iwu gburugburu ebe obibi site n'aka ndị otu, ka ihe karịrị afọ iri site na mbipụta nke mbụ Ntuziaka, dị ka akụkụ nke European Green Deal, European Commission nyefere |atụmatụ maka Ntuziaka ọhụrụ na ebumnuche nke iwusi mmanye na ịgba akwụkwọ maka mpụ gburugburu ebe obibi siri ike site n'iji nkọwa doro anya na mmachi ndị ọzọ karịa nra na nga na-ahụkarị.
Mpụ gburugburu ebe obibi site na mba[dezie | dezie ebe o si]
United States[dezie | dezie ebe o si]
Ebe agbahapụla ma ọ bụ obere eji eme ihe bụ ebe a na-ekpofu ihe na America - ọkachasị okporo ụzọ ụgbọ oloko. A na-eji ihe karịrị nde $10 kwa afọ wepụ mkpofu n'ụzọ iwu na-akwadoghị na obodo ndị na-emetọ ihe na gburugburu ebe obibi. Otu obere ụlọ ọrụ, CSXT Police Environment Crimes Unit, amalitela ịkwụsị ikpofu okporo ụzọ ụgbọ oloko kpọmkwem.
Kemgbe e hiwere ụlọ ọrụ mmanye mpụ na Environmental Protection Agency na 1982, enweela mmụba na-aga n'ihu na mpụ gburugburu ebe obibi gbara akwụkwọ. Nke a gụnyere ikpe ndị ụlọ ọrụ tufuru ma ọ bụ kpatara mwụfu mmanụ n'ụzọ iwu na-akwadoghị. Na ọkwa gọọmenti etiti, mgbe EPA na-ahụ maka nyocha, Ngalaba Ikpe Ziri Ezi nke United States na-ebute ikpe ndị ahụ, site na ngalaba mpụ gburugburu ebe obibi, na / ma ọ bụ site na otu n'ime ụlọ ọrụ 94 US Attorney's Office gafee mba ahụ.
N'ime nyocha ikpe 2004, enwere ike zụta cylinder 30-paụnd nke CFC-12 na China maka US $ 40 wee ree ya n'ụzọ iwu na-akwadoghị na US maka US $ 600.
N'afọ 2000, a mara onye nrụpụta ụlọ na California Eric Diesel ikpe ịga mkpọrọ ọnwa 6 ma nye ya iwu ka ọ kwụọ ụgwọ $ 300,000 maka inye akara okporo ụzọ iwu na-akwadoghị na ugwu Santa Cruz.
Ịtali[dezie | dezie ebe o si]
Ihe atụ nke Ecomafia bụ nchịkwa ihe mkpofu Naples ebe a na-atụfu ihe n'ụzọ iwu na'afọ ndị 1980.
Naịjirịa[dezie | dezie ebe o si]
Na Naijiria, nguzobe ụlọ ọrụ gburugburu ebe obibi malitere na 1988 ka ihe omume nke ndị na-ere ahịa mkpofu mba ụwa na-atụfu ihe ndị na-egbu egbu na mba ahụ (ihe ọjọọ Koko mere). Ka ọ dị ugbu a, ụlọ ọrụ dịka National Environmental Standards and Regulations Enforcement Agency (Nigeria) bụ ndị iwu Naijiria nyere ikike ịhazi mpaghara gburugburu ebe obibi. Ụlọ ọrụ a na-arụkọ ọrụ na akụkụ ndị ọzọ nke gọọmentị dịka kọstọm, ndị uwe ojii, ọgụgụ isi ndị agha, wdg, ma nwee ihe ịga nke ọma na-ejide ngwaahịa anụ ọhịa ndị a na-ere n'ụzọ iwu na-akwadoghị ma gbaa ọtụtụ mmadụ ikpe, gụnyere ndị na-abụghị ndị obodo.
Singapore[dezie | dezie ebe o si]
Dị ka ebe a na-ere ahịa, Singapore nwere ike ịnweta ihe mgbochi na-ahụghị ya. Charles W. Schmidt na-akọwa otú China si ere CFC-12 iwu na-akwadoghị na United States site na Singapore n'ihi enweghị nyocha na nzuzo nke azụmahịa nkeonwe na Singapore.
Rọshịa[dezie | dezie ebe o si]
Mmebi nke iwu nchekwa gburugburu ebe obibi Russia na-efu mba ahụ ihe karịrị nde $187 na 2018. N'ime ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ 23.9 puku mpụ gburugburu ebe obibi edebara aha na Russia na 2018, ihe ka n'ọnụ ọgụgụ metụtara; igbutu ihe ubi n'ụzọ iwu na-akwadoghị, nke ruru ihe ruru puku ikpe 13.8, na ịchụ nta n'ụzọ iwu na-akwadoghị, ebe a hụrụ ihe karịrị puku ikpe 1.9.
Mmanye[dezie | dezie ebe o si]
Mmetụta dị irè nke iwu gburugburu ebe obibi dị mkpa maka usoro nchebe ọ bụla e mere iji chebe gburugburu. N'oge mbụ nke iwu gburugburu ebe obibi, mmebi iwu na-ebu obere ụgwọ na ntaramahụhụ. Iwu na ụkpụrụ mbụ nke gburugburu ebe obibi nwere obere ma ọ bụ enweghị mmetụta na-egbochi ụlọ ọrụ, ndị mmadụ n'otu n"otu, maọ bụ gọọmentị iji mezuo iwu gburugburu ụlọ obibi. N'ezie, isi ihe kpatara ọdịda nke iwu nchedo gburugburu ebe obibi nke US bụ ọdịdị obodo nke ọrụ mmanye gọọmentị etiti. Isi ntaramahụhụ ha bụ ịkwụ ụgwọ, nke ọtụtụ ụlọ ọrụ weere dị ka ihe na-efu iji mee azụmahịa. Iwu mpụ gburugburu ebe obibi na-ekpuchi ala dị warara. Isi ya nwere ndokwa mpụ nke iwu gọọmentị etiti asatọ e mere n'afọ ndị 1970 ma gbanwee ya n"ime afọ iri abụọ gara aga.
N'ọtụtụ ọnọdụ, ọkachasị ụlọ ọrụ hụrụ na ọ dị oke ọnụ ahịa ịga n'ihu na-emetọ karịa ka iwu nyere ma kwụọ naanị ụgwọ ndị mmekọ ọ bụla ma ọ bụrụ n'ezie achọtara ụlọ ọrụ ahụ ma mara ya ikpe maka imebi iwu ma ọ bụ ụkpụrụ gburugburu ebe obibi. Kevin Tomkins kwenyere na ụlọ ọrụ nwere nkụda mmụọ irube isi n'iwu ma ọ bụ ụkpụrụ gburugburu ebe obibi n'ihi na nrube isi welitere ụgwọ ọrụ ha. A kọwara nke a dị ka ọtụtụ ụlọ ọrụ na-erube isi n'iwu gburugburu ebe obibi, ma ọ bụ n'echiche nke ọrụ iwu ma ọ bụ ọrụ ọha, enweghị isi ma tụfuo oke asọmpi wee taa ahụhụ n'ọma ahịa nye ndị asọmpi na-eleghara iwu na ụkpụrụ gburugburu ebe obibi anya. N'ihi na iwu gburugburu ebe obibi adịghị ike na ịga n'ihu n'echiche ọha na eze na-adịghị mma gbasara njikwa gburugburu ebe obibi, ọtụtụ gọọmentị guzobere usoro dị iche iche mmanye gburugburu ebe obibi nke na-abawanye ike nke iwu nke ndị nyocha gburugburu ebe obibi. Ntinye nke mmachi ndị omempụ, mmụba dị ukwuu na nra yana mkpọrọ nwere ike ịbụ ndị ọrụ ụlọ ọrụ gbanwere ihu ndị mmanye iwu gburugburu ebe obibi. Dịka ọmụmaatụ, n'etiti 1983 na 1990 Ngalaba Ikpe Ziri Ezi na United States nwetara $57,358,404.00 na ntaramahụhụ mpụ wee nweta ntaramahụhụ mkpọrọ maka 55% nke ndị a na-azara ọnụ nke e boro ebubo mmebi iwu gburugburu ebe obibi.
Ọtụtụ ụlọ ọrụ gburugburu ebe obibi na-arụ ọrụ dị mkpa n'ibelata mmebi gburugburu ebe obibi na ichekwa gburugburu ebe obibi site na iwu na ụkpụrụ gburugburu ebe obibi. Ụlọ ọrụ ndị a na-arụ ọrụ na ọkwa dịgasị iche iche site na mba ụwa, mpaghara, mba, steeti ruo na mpaghara, na-eme ka otu ụlọ ọrụ na-arụ ọrụ n'otu ọkwa. A na-eji usoro mmanye dị iche iche nke ụlọ ọrụ ndị a iji nye nkwado n'usoro iwu na ụkpụrụ gburugburu ebe obibi. N'ọnọdụ ụfọdụ ụlọ ọrụ mmanye na-eji ihe a na-akpọ "Command and Control" bụ usoro usoro iwu ọdịnala. N'ọnọdụ ndị ọzọ, ha nwere ike iji mkpali akụ na ụba na ngwakọ dabere, nke nwere abụọ. Ọzọkwa, ọ mụbara mkpa nkwado n'etiti ụlọ ọrụ uwe ojii dị iche iche. Ụlọ ọrụ mmanye iwu gburugburu ebe obibi na ọrụ ndị uwe ojii anaghị arụ ọrụ na oghere; Ngwa ndị omebe iwu nke usoro ndọrọ ndọrọ ọchịchị na-arụ na-achịkwa ọrụ ha na ọrụ ha n'ime ọha mmadụ. Agbanyeghị, o doro anya na ọ bụ ngwa omebe iwu nke gọọmentị mebere na-ekpebi ọtụtụ atụmatụ ndị ọrụ uwe ojii na-eji na-echekwa gburugburu ebe obibi. N'ozuzu, a haziri ngwa omebe iwu mba ụwa, mpaghara, mba na steeti iji hụ na ụlọ ọrụ, ndị mmadụ n'otu n'otu, na gọọmentị na-agbaso ọrụ dị iche iche gburugburu ebe obibi agbakwunyere n'ụkpụrụ na iwu obodo. E nwekwara akwụkwọ iwu na nkwekọrịta mba ụwa nke na-emetụtakwa ụzọ ndị ọchịchị mba ụwa si eme ihe gbasara gburugburu ebe obibi.
Nkà mmụta mpụ gburugburu ebe obibi[dezie | dezie ebe o si]
Nkà mmụta mpụ gburugburu ebe obibi na-enyocha echiche nke mpịakọta, mmebi iwu na omume na'ụzọ na na - emerụ ahụ megide gburugburu ma malite inyocha ọrụ ọha mmadụ gụnyere ụlọ ọrụ, gọọmentị na obodo na ya na Criminology na-amalite ugbu a ịghọta mmetụta ụmụ mmadụ na gburugburu ebe obibi na otu ụlọ ọrụ mmanye iwu na ndị ikpe si emebi gburugburu ma nye ndị omempụ ntaramahụhụ.[2] Mpụ gburugburu ebe obibi anaghị emetụta ala, mmiri, ikuku, ọ na-emetụta ahụike ụmụaka. Dị ka otu isiokwu e bipụtara na Environmental Health Perspectives na 2016, si kwuo, "Ọganihu na mgbasawanye nke nchekwa ahụike gburugburu ebe obibi ụmụaka n'ime afọ iri abụọ gara aga abụwo ihe dị ịrịba ama. Na US EPA, emeela mgbalị dị ukwuu iji dozie nsogbu pụrụ iche nke ụmụaka, ọrụ anyị na-aga n'ihu na nchegbu gburugburu ebe obibi na - iji hụ na gburugburu ụmụaka enweghị ihe ize ndụ ma kwado mmepe dị mma.
Hụkwa[dezie | dezie ebe o si]