Asụsụ Mandinka
Mandinka | |
---|---|
Mandinkoمَانْدِنْجَوْدِ Ọdịdị | |
A mụrụ ya | Senegal, Gambia, Guinea-Bissau" rel="mw:WikiLink" title="Guinea-Bissau">Guinea-Bissau, Liberia, na Guinea |
Ógbè | Casamance |
Agbụrụ | Mandinka |
Ndị na-asụ asụsụ ala
|
Nde 2.1 (2017-2022) [1] |
Arabic, Latịn, N'Ko | |
Ọnọdụ gọọmentị | |
Asụsụ ndị ka nta a ma ama na
|
|
Koodu asụsụ | |
ISO 639-3 | mnk
|
Glottolog | mand1436
|
Asụsụ | 00-AAA-aa
|
Asụsụ Mandinka (Mandi'nka kango; Ajami: مَانْدِينْكَا كَانْجَوْ), ma ọ bụ Mandingo, bụ Asụsụ Mande nke Ndị Mandinka nke Guinea, n'ebe ugwu Guinea-Bissau, mpaghara Casamance nke Senegal, na Gambia ebe ọ bụ otu n'ime asụsụ ndị isi na-asụ.
Mandinka bụ nke alaka Manding nke Mande ma ọ bụghị Bambara na Maninka / Malinké mana o nwere naanị ụdaume 5 kama 7. Ụdị dị iche iche a na-asụ na Gambia na Senegal na-ejikọta na ụda olu n'ihi ịdị nso ya na asụsụ ndị agbata obi na-abụghị ụda dị ka Wolof.
Ọmụmụ ụdaolu
[dezie | dezie ebe o si]M[2] nọchitere anya ebe a site na ụdị dị iche iche a na-asụ na Casamance. E nwere obere ọdịiche dị iche iche.
Ụda
[dezie | dezie ebe o si]Mandinka nwere ụda abụọ, elu na ala. Aha ndị a na-agbanwebeghị bụ ụda dị elu na nkeji okwu niile ma ọ bụ ụda dị ala na nkeji okwu ọ bụla. Ntinye aka doro anya -o na-ewe ụda dị ala na aha ụda dị elu na ụda na-ada na aha ụda. Ọ na-ejikwa ụdaume ọ bụla dị mkpirikpi bu ụzọ, na-akpata ogologo /oo/ nke nwere ụda dị ala ma ọ bụ nke na-ada. Ọ na-em ka ụdaume dị elu (ii > io, uu > uo; 'ee' nhọrọ > ma ọ bụ eo ma ọ bụ ee) ma ọ bụ na-ejikọta onwe ya ('aa' na-anọgide aa) na-ahapụ naanị ụda ya:
Orthography
[dezie | dezie ebe o si]A na-eji Mkpụrụ akwụkwọ Latịn na Mkpụrụ akwụkwọ Arabic eme ihe n'ọtụtụ ebe maka Mandinka; nke mbụ bụ nke gọọmentị, mana a na-eji nke ikpeazụ eme ihe n"ọtụtụ ebe ma bụrụ nke okenye. Na mgbakwunye, a na-ejikarị usoro edemede pan-Manding, edemede N'Ko, nke e mepụtara na 1949, eme ihe na Guinea-Bissau, n'ebe ugwu ọwụwa anyanwụ Guinea, na n'obodo ndị dị n'ókè Ivory Coast na Mali. Tụkwasị [3] nke a, mkpụrụedemede Garay, nke e mepụtara maka Wolof, ejirila ya mee ihe ole na ole.
Na edemede Latin, c na-anọchite anya /t͡ʃ/, ŋ /ŋ/, na ñ /ɲ/; anaghị eji mkpụrụedemede v, x, z, na q. Vowels dị ka Spanish ma ọ bụ Italian ma na-agbakọta okpukpu abụọ iji gosipụta ogologo ma ọ bụ ịmata ọdịiche dị n'okwu ndị bụ homophones.
Ihe odide Arabic ana eji mkpụrụedemede ọzọ (ma e wezụga, na-adịkarịghị, akara ụdaume ọzọ maka e), mana a na-akpọ ụfọdụ n'ime mkpụrụedemede ahụ n'ụzọ dị iche na Arabic.
Mkpụrụ okwu Latin na Arabic kwekọrọ dị ka ndị a:
Arabic | Ihe omuma ihe omuma | ع | ب | na-ede | ط | Ọ bụ n'ezie | ج | ه | ح | خ | د | Onye na-eme ihe nkiri | S | She | ص | ث | ظ | Ọdịdị | ل | M | Ọ bụghị | na-eme ihe nkiri | ي | K | Ọ bụ ala |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Latịn | ('), aa, ee | (', na Madda ŋ) | b, p | t | t | t | c, j | h | h | d | r | s | s (sh) | s | s | s | f | l | m | n, ñ, ŋ | w | na | k, g | la |
A naghị ejikarị mkpụrụedemede ndị dị na italiki eme ihe n'okwu Mandinka. A pụkwara iji ه (h) mee ihe iji gosipụta nkwụsị ikpeazụ, nke a na-adịghị ahụ na mkpụrụedemede Latin. A na-ejikarị akara ụdaume na mkpụrụedemede Arabic egosi mkpụrụedemede ŋ nke mkpụrụedemede Latin; lee n'okpuru ebe a. A naghị ejikarị mkpụrụedemede ndị dị na italiki eme ihe n'okwu Mandinka. A pụkwara iji ه (h) mee ihe iji gosipụta nkwụsị ikpeazụ, nke a na-adịghị ahụ na mkpụrụedemede Latin. A na-ejikarị akara ụdaume na mkpụrụedemede Arabic egosi mkpụrụedemede ŋ nke mkpụrụedemede Latin; lee n'okpuru ebe a.
Mkpụrụedemede ndị a kwekọrọ dị ka ndị a (a na-etinye akara ngosi n'elu ma ọ bụ n'okpuru ụdaume na Arabic):
Arabic | _ | _ِ | Ọ bụ na | _ | Ọ bụ ezie na ọ bụ | -ً | Ọdịdị mbụ | _ٌ | Ọdịdị | _ _ _ | _ U |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Latịn | a, e | i, e, ee | o, u | (enweghị ụdaume na-esote) | na | Ndị ọzọ na-eme ka ha bụrụ ndị ọzọ | Iŋ, eeŋ, n'afọ | oŋ, uŋ | aa | nke abụọ | oo, uu |
Aha Mandinka nke akara Arabic: | Syra tilidiŋ; | Syra tilidiŋ duuma; | ŋoo biriŋ; | Sira murumuruliŋ; | tambi baa duuma; | Syra tilindiŋ fula; | Sira tilindiŋ duuma fula; | ŋoo biriŋ fula. |
Na mgbakwunye, enwere ike iji obere Arabic 2 mee ihe iji gosipụta reduplication, a pụkwara iji hamza mee ihe dị ka ọ dị na Arabic iji gosipụta nkwụsị glottal n'ụzọ ziri ezi.
Utu aha
[dezie | dezie ebe o si]- Faama: "nna," "onye ndú," ma ọ bụ "eze"
- Mansa (aha) : "sultan", "eze" ma ọ bụ "eze ukwu"
Hụkwa
[dezie | dezie ebe o si]- Asụsụ Mande
- Asụsụ Manding
- Ndị Mandinka
- Iwu
Edensibia
[dezie | dezie ebe o si]ọ dị, ọ bụ ezie na Ampari ghọtara Mombo, nke a yiri ka ọ bụ n'ihi na ha na-eleta mpaghara ahụ kwa afọ, ndị Mombo enweghịkwa ike ịghọta Ampari.
- ↑ Mandinka at Ethnologue (26th ed., 2023)
- ↑ Maŋ Lafi Dramé (c. 2003) Parlons Mandinka
- ↑ Everson (26 April 2012). Preliminary proposal for encoding the Garay script in the SMP of the UCS. UC Berkeley Script Encoding Initiative (Universal Scripts Project)/International Organization for Standardization. Retrieved on 5 July 2015.
Akwụkwọ
[dezie | dezie ebe o si]- R. T. Addis, A Study on the Writing of Mandinka in Arabic script, 1963.
- Dramé, Man Lafi, Parlons Mandinka, L'Harmattan 2003 (n'asụsụ French)
Njikọ mpụga
[dezie | dezie ebe o si]- ELAR archive nke Bainouk na isi asụsụ ya MandinkaBainouk na asụsụ ya bụ Mandinka
- Ihe onwunwe Wolof na Mandinka, gụnyere ụtọ asụsụ na akwụkwọ ọkọwa okwu