Biodiversity

Shí Wikipedia, njikotá édémédé nke onyobulạ
Ihe atụ nke ụdị dị iche iche nke fungi n'ime ọhịa dị na Northern Saskatchewan (na foto a, e nwekwara akwụkwọ lichens na mosses).

Ihe dị iche iche dị ndụ ma ọ bụ ụdị ndụ dị iche iche bụ ụdị dị iche iche na mgbanwe nke ndụ n'ụwa. Ihe dị iche iche dị iche iche bụ ihe ngbanwe nke mkpụrụ ndụ ihe nketa (mgbanwe mkpụrụ ndụ ihe nketa), ụdị (ụdị dị iche iche dị iche iche), na gburugburu ebe obibi (dị iche iche gburugburu ebe obibi) ọkwa.[1]. A naghị ekesa ihe dị iche iche dị ndụ n'otu n'otu n'ụwa; ọ na-adịkarị ukwuu n'ebe okpomọkụ n'ihi ihu igwe na-ekpo ọkụ na mmepụta ihe dị elu na mpaghara dị nso na equator. Usoro gburugburu ebe obibi nke oke ọhịa na-ekpuchi ihe na-erughị 10% nke elu ụwa ma nwee ihe dịka 90% nke ụdị ụwa. Ọdịiche dị iche iche nke mmiri na-adịkarị elu n'akụkụ oke osimiri dị na Western Pacific, ebe okpomọkụ dị n'elu oke osimiri na-adị elu, na n'etiti-latudinal band n'oké osimiri nile. Enwere gradients latitude n'ụdị dị iche iche. Ihe dị iche iche dị iche iche na-emekarị na-agbakọta n'ebe dị ọkụ, na-amụbakwa ka oge na-aga, mana ọ ga-abụ na ọ ga-eji nwayọ nwayọ n'ọdịniihu dịka isi ihe na-akpata igbutu osisi. Ọ gụnyere usoro evolushọn, gburugburu ebe obibi na omenala na-akwado ndụ.[2]

A na-eche na ihe karịrị 99.9% nke ụdị niile birila n'ụwa, ihe karịrị ijeri ise, na-eche na ọ ga-apụ n'anya. Atụmatụ na ọnụọgụ ụdị ụdị ụwa dị ugbu a sitere na nde 10 ruo nde 14,   nke edekọla ihe dị ka nde 1.2 na ihe karịrị 86% akọpụtabeghị ya. Ngụkọta ọnụ ọgụgụ isi abụọ DNA metụtara n'ụwa bụ 5.0 x 1037 ma tụọ ijeri tọn 50. N'iji ya tụnyere, a na-eche na mkpokọta biosphere dị ihe ruru ijeri tọn carbon anọ. Na Julaị 2016, ndị ọkà mmụta sayensị kọrọ na-achọpụta usoro nke mkpụrụ ndụ ihe nketa 355 sitere na ụwa ikpeazụ nna nna nkịtị (LUCA) nke ihe niile dị ndụ n'ụwa.

Afọ nke Ụwa dị ihe dị ka ijeri afọ 4.54 Ihe akaebe izizi na-enweghị mgbagha nke ndụ dị opekata mpe site na ijeri afọ 3.7 gara aga, n'oge Eoarchean mgbe ihe gbasara mbara ala malitere ịgbasi ike na-eso ụzọ mgbaze Hadean eon.Enwere fossils microbial mat dị na nkume aja dị ijeri afọ 3.48 achọtara na Western Australia.

Ihe akaebe izizi nke anụ ahụ nke ihe biogenic bụ graphite n'ime okwute meta-sedimentary dị ijeri afọ 3.7 achọpụtara na Western Greenland. N'oge na-adịbeghị anya, na 2015, a chọtara "ndụ nke ndụ biotic" n'ime okwute dị ijeri afọ 4.1 na Western Australia. Dị ka otu n'ime ndị nchọpụta si kwuo, "Ọ bụrụ na ndụ bilitere ngwa ngwa n'ụwa ... mgbe ahụ ọ nwere ike ịbụ ihe na-emekarị na mbara igwe."

Ebe ọ bụ na ndụ malitere n'ụwa, mkpochapụ isi ise na ọtụtụ obere ihe nwere dugara na nnukwu na mberede ọdịda dị iche iche dị iche iche. Phanerozoic aeon (afọ 540 gara aga) gosiputara mmụba ngwa ngwa na ụdị dị iche iche site na mgbawa Cambrian—oge nke ọtụtụ phyla multicellular pụtara na mbụ. Nde afọ 400 na-esote gụnyere ugboro ugboro, nnukwu mfu dị iche iche nke ụdị ndụ dị iche iche nkewapụtara dị ka mmemme mkpochapụ. N'ime Carboniferous, ọdịda oke ọhịa butere nnukwu ọnwụ nke osisi na ndụ anụmanụ. Ihe omume mkpochapụ Permian–Triassic, afọ 251 gara aga, bụ nke kacha njọ; mgbake vertebrate were afọ nde 30. Ihe kacha ọhụrụ, ihe omume mkpochapụ Cretaceous–Paleogene, mere na nde afọ 65 gara aga ma na-enwekarị dọtara mmasị karịa ndị ọzọ n'ihi na ọ rụpụtara na mkpochapụ nke dinosaur na-abụghị nke avian

Mgbanwe gburugburu ebe obibi ngwa ngwa na-ebutekarị mkpochapụ. Ọgba aghara dị iche iche nke ihe ndị dị ndụ na-aga n'ihu n'ụwa ọ bụghị nanị na-agụnye mkpochapu ihe ndị dị ndụ, kamakwa mfu nke ahụmahụ na nwayọọ nwayọọ na-ada ada nke omenala ihe ọmụma na mkpokọta ebe nchekwa nke ụdị. Oge kemgbe mmalite nke mmadụ egosila mbelata ihe dị iche iche dị ndụ na-aga n'ihu na mfu nke ụdị mkpụrụ ndụ ihe nketa dị iche iche aha ya bụ mkpochapụ Holocene, ma na-ezokarị aka dị ka mkpochapụ nke isii. Ihe kpatara mbelata ahụ bụ n'ụzọ bụ isi site na mmetụta mmadụ, ọkachasị mbibi ebe obibi. N'aka nke ọzọ, ụdị ndụ dị iche iche na-emetụta ahụike mmadụ n'ọtụtụ ụzọ, ọ bụ ezie na a na-amụ mmetụta ole na ole na-adịghị mma.

Akụkọ ihe mere eme nke okwu[dezie | dezie ebe o si]

  • 1916 – J. Arthur Harris ji okwu a bu diversity di iche iche mee ihe na “The Variable Desert,” Scientific American: "Nkwupụta na-enweghị isi na mpaghara ahụ nwere ihe ọkụkụ bara ụba na genera na ụdị dị iche iche. Ebe mmalite ma ọ bụ mmekọ ya ezughị oke dịka nkọwa nke ezigbo ụdị dị iche iche nke ndu ya."
  • 1967 - Raymond F. Dasmann ji okwu a di iche iche nke ndu na-arutu aka na uba ọdịdị ndụ nke ndị na-echekwa nchekwa kwesịrị ichebe n'akwụkwọ ya A Different Kind of Country.
  • 1974 - John Terborgh webatara okwu di iche iche nke okike.
  • 1980 – Thomas Lovejoy webatara okwu di iche iche ndu obodo ndị ọkà mmụta sayensị na akwụkwọ. Ọ bịara bụrụ nke a na-ejikarị eme ihe ngwa ngwa.
  • 1985 – Dika Edward O. Wilson siri kwuo, W.G. Rosen cheputara ụdị ihe di iche iche nwere nkwekọrịta: "National Forum on BioDiversity ... bụ Walter G.Rosen chepụtara ...

Dr. Rosen nọchitere anya NRC/NAS n'oge usoro nhazi niile nke oru ngo. Ọzọkwa, o webatara okwu ahụ dị iche iche biodiversity".

  • 1985 - Okwu "diversity" pụtara n'isiokwu, "Atụmatụ Ọhụrụ iji chekwaa ụwa Biota" nke Laura Tangley dere..
  • 1988 - Okwu dị iche iche dị iche iche pụtara na mbụ na mbipụta.
  • 1988 ruo ugbu a - Otu ndị ọkachamara na-arụ ọrụ nke United Nations Environment Programme (UNEP) on Biological Diversity in malitere ịrụ ọrụ na Nọvemba 1988, na-eduga na mbipụta nke Convention on Biological Diversity na Mee 1992. Kemgbe oge a, enweela ogbako iri na ise nke otu (COPs) iji kparịta ihe nwere ike ime n'ụwa niile nzaghachi ndọrọ ndọrọ ọchịchị na ọnwụ dị iche iche nke biodiversity. COP 15 kacha nso nso a na Montreal, Canada na 2022.

Nkọwa.[dezie | dezie ebe o si]

A na-ejikarị ụdị dị iche iche eme ihe iji dochie nke akọwapụtara nke ọma na okwu ogologo oge, ụdị dị iche iche na ụbara ụdị.[1]  Ndị ọkà mmụta ihe ndị dị ndụ na-akọwakarị ụdị ndụ dị iche iche dị ka "ngụkọta mkpụrụ ndụ ihe nketa, ụdị na gburugburu ebe obibi nke mpaghara."[2][3] Otu uru nke nkọwa a bụ na ọ na-enye echiche dị n'otu ụdị ọdịnala dị iche iche nke ndu dị iche iche amataburu:

  • taxonomic diversity (a na-atụkarị n'ọkwa ụdị dị iche iche)[18]

ọdịdị gburugburu ebe obibi (a na-elekarị anya site n'echiche nke ọdịdị dị iche iche)[18]

  • morphological diversity (nke sitere na mkpụrụ ndụ ihe dị iche iche na ụdị mkpụrụ ndụ dị iche iche[19])di iche iche na-arụ ọrụ (nke bụ ihe nleba anya nke ọnụọgụ ụdị dị iche iche na-arụ ọrụ n'ime ọnụ ọgụgụ mmadụ (dịka ọmụmaatụ usoro nri dị iche iche, mmegharị dị iche iche, anụ anụ vs anụ anụ, wdg)[20])  Ihe nrụpụta ọtụtụ ọkwa a dabara na Datman na Lovejoy 80

Nkọwa ndị ọzọ gụnyere (n'usoro oge):

  • Ebu ụzọ nye nkọwapụta doro anya kwekọrọ na nkọwa a na a Akwụkwọ nke Bruce A. Wilcox nyere ikike nke International Union for Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN) maka 1982 World National Parks Conference.[23]. Nkọwa Wilcox bụ "Ọdịiche dị ndụ bụ ụdị ndụ dịgasị iche iche...n'ọkwa niile nke usoro ndu (ya bụ, molekụla, organismic, onu ogugu, umu na gburugburu ebe obibi)..." [22] Akwụkwọ Wilcox bipụtara na 1984: Enwere ike ịkọwa ụdị dị iche iche nke mkpụrụ ndụ ihe nketa dị ka ụdị dị iche iche nke alleles, genes na organisms. Ha na-amụ usoro dị ka mmụgharị na mbufe mkpụrụ ndụ ihe nketa na-akwalite evolushọn.[21] Nzukọ Ụwa nke Mba Ndị Dị n'Otu nke 1992 kọwara "dịiche dị ndụ" dịka "mgbanwe dị n'etiti. ihe dị ndụ sitere na isi mmalite niile, gụnyere, inter alia, terrestrial, mmiri na ihe ndị ọzọ dị n'ime mmiri na ogige gburugburu ebe obibi nke ha bụ akụkụ ya: nke a gụnyere ụdị dị iche iche n'ime ụdị, n'etiti ụdị na nke gburugburu ebe obibi ". A na-eji nkọwapụta a na Nkwekọrịta Mba Ndị Dị n'Otu maka Ịdịiche Dị Ndụ.[23] Gaston na Spicer nkọwa n'akwụkwọ ha "Bidiversity: ihe mmeghe" na 2004 ba "ọdịiche nke ndụ na ọkwaniile nke nzukọ ndu
  • Òtù Na-ahụ Maka Nri na Ọrụ Ugbo nke United Nations (FAO) na-akọwa ihe dị iche iche dị ndụ na 2019 dị ka "mgbanwe dị n'etiti ihe ndị dị ndụ (ma n'ime ma n'etiti ụdị) na gburugburu ebe obibi nke ha bụ akụkụ nke ya."[24]

Ọnụ ọgụgụ nke ụdị[dezie | dezie ebe o si]

Achọpụtara ma buru amụma ọnụ ọgụgụ zuru ezu nke ụdị dị iche iche n'ala na n"oké osimiri

Dị ka Mora na ndị ọrụ ibe si kwuo, enwere ihe dị ka nde 8.7 na ụdị oke osimiri dị nde 2.2. Ndị na-ede akwụkwọ na-ekwu na atụmatụ ndị a siri ike maka eukaryotic organisms na O yikarịrị ka ọ na-anọchi anya ala dị iche iche nke prokaryote. Atụmatụ ndị ọzọ gụnyere:

  • Osisi vaskụla 220,000, nke a na-eme atụmatụ site na iji usoro njikọ ụdị-akụkụ
  • 0.7-1 nde ụdị mmiri
  • 10–30 million ụmụ ahụhụ; (nke ụfọdụ nde 0.9 anyị maara taa)
  • 5–10 nde nje;
  • 1.5-3 million fungi, atụmatụ dabere na data sitere na okpomọkụ, saịtị ogologo oge na-adịghị na okpomọkụ na ọmụmụ mkpụrụ ndụ nke kpughere nkọwa nzuzo. Edekọwo ihe dị ka ụdị fungi nde 0.075 n'afọ 2001;
  • 1 million àjà
  • A maghị ọnụ ọgụgụ nke ụdị microbial nke ọma, mana njem nlegharị anya nke oke osimiri zuru ụwa ọnụ mụbara atụmatụ nke ụdị mkpụrụ ndụ ihe nketa dị iche iche site n'ịchọpụta ọnụ ọgụgụ dị ukwuu nke mkpụrụ ndụ ihe nketa ọhụrụ sitere na ihe nlele plankton dị nso na ebe mmiri dị iche iche, na mbụ n'oge 2004-2006. Nchọpụta ahụ nwere ike mechaa mee mgbanwe dị ukwuu n'ụzọ sayensị si akọwa ụdị na ụdị taxonomic ndị ọzọ.

Ebe ọ bụ na ọnụ ọgụgụ nke mkpochapụ abawanyela, ọtụtụ ụdị dị ugbu a nwere ike ịla n'iyi tupu akọwara ha. Ọ bụghị ihe mgbagwoju anya na n'ime anụmanụ ndị a kacha mụọ akwụkwọ bụ nnụnụ na anụ mamma, ebe azụ na arthropods bụ anụmanụ kacha nta nke a na-amụ..[1]

Mfu nke ụdị dị iche iche[dezie | dezie ebe o si]

Nne na nwa n'ụlọ ọgwụ orangutan na Malaysia

  N'ime narị afọ gara aga, a na-ahụta mbelata nke ụdị ndụ dị iche iche. E mere atụmatụ na 2007 na ihe ruru 30% nke ụdị niile ga-ekpochapụ n'afọ 2050. N'ime ndị a, Ihe dị ka otu ụzọ n'ụzọ asatọ nke ụdị osisi a ma ama na-atụ egwu ikpochapụ. Atụmatụ na-eru ihe dị ka ụdị 140,000 kwa afọ (dabere na atụmatụ mpaghara mpaghara). Ọnụ ọgụgụ a na-egosi omume gburugburu ebe obibi na-adịghị adịgide adịgide, n'ihi na ụdị ole na ole na-apụta kwa afọ. Ọnụ ọgụgụ nke mfu ụdị dị ugbu a karịa n'oge ọ bụla n'akụkọ ihe mere eme mmadụ, na mkpochapu na-eme na ọnụego narị ugboro dị elu karịa ọnụego mkpochapụ ndabere na-atụ anya ka na-eto eto na-abịa n'afọ. N'ihe dị ka afọ 2012, nchọpụta ụfọdụ na-egosi na pasent 25 nke ụdị anụmanụ niile nwere ike ịla n'iyi n'ime afọ 20.

N'okwu zuru oke, ụwa a tụfuru 58% nke ụdị ndụ dị iche iche ya kemgbe 1970 dịka nyocha 2016 sitere na World Wildlife Fund. The Living Planet Report 2014 na-ekwu na "ọnụọgụ nke anụ mammals, nnụnụ, anụ ufe, amphibians, na azụ n'ofe ụwa bụ, ná nkezi, ihe dị ka ọkara hà ka ọ dị afọ 40 gara aga.” N'ime ọnụ ọgụgụ ahụ, 39% na-akpata anụ ọhịa ndị dị n'elu ala, 39% maka anụ ọhịa mmiri furu efu yana 76% maka anụ ọhịa mmiri dị ọhụrụ apụọ. Ihe dị iche iche dị iche iche weere ọnọdụ kachasị na Latin America, na-agbadata pasent 83. Mba ndị nwere nnukwu ego gosipụtara mmụba 10% na ụdị dị iche iche, nke a kagburu site na mfu na mba ndị nwere obere ego. Nke a bụ n'agbanyeghị na mba ndị nwere nnukwu ego na-eji okpukpu ise eme ihe na gburugburu ebe obibi nke mba ndị nwere obere ego bụ nke akọwara n'ihi usoro nke mba ndị bara ọgaranya na-ebuga mbelata akụrụngwa na mba ndị ka daa ogbenye, nke na-ata ahụhụ kacha mfu nke gburugburu ebe obibi.

Nnyocha 2017 e bipụtara na PLOS One chọpụtara na biomass nke ndụ ụmụ ahụhụ na Germany agbadala site na ụzọ atọ n'ime 25 gara aga. Dave Goulson nke Mahadum Sussex kwuru na ihe ọmụmụ ha tụrụ aro na ụmụ mmadụ "O yiri ka ọ na-eme ka ọtụtụ traktị nke ala na-adịghị mma n'ọtụtụ ụdị ndụ, ma na-aga ugbu a maka Amagedọn gburugburu ebe obibi. Ọ bụrụ na anyị tufuo ụmụ ahụhụ, ihe niile ga-ada."

N'afọ 2020, World Wildlife Foundation bipụtara akụkọ na-ekwu na "a na-ebibi ihe dị iche iche dị ndụ n'ọ̀tụ̀tụ̀ a na-enwetụbeghị ụdị ya n'akụkọ ihe mere eme mmadụ". Akuko a na-ekwu na 68% nke ndị bi n'ụdị a nyochara bibiri n'ime afọ 1970 - 2016.

Nhazi[dezie | dezie ebe o si]

Mgbasa nke ụdị anụmanụ ndị dị ndụ, ọnụ ọgụgụ kachasị elu nke ịdị iche iche gosipụtara na ọbara ọbara na mpaghara equatorial, na-agbadata na polewards (n'akụkụ njedebe na'acha anụnụ anụcha nke spectrum)

A naghị ekesa ụdị ihe ndị dị ndụ n'otu n'otu, kama ọ na-adịgasị iche n'ofe ụwa yana n'ime mpaghara. N'ime ihe ndị ọzọ, ihe dị iche iche nke ihe niile dị ndụ (biota) na-adabere na okpomọkụ, mmiri ozuzo, elu, ala, ọdịdị ala na mmekọrịta dị n'etiti ụdị ndị ọzọ. Ọmụmụ nkesa mbara ala nke ihe ndị dị ndụ, ụdị na gburugburu ebe obibi, bụ sayensị nke biogeography.[2][3]

Ọdịiche dị iche iche na-arịgo elu n'okpomọkụ yana na mpaghara mpaghara ndị ọzọ dị ka Cape Floristic Region na ala na mpaghara pola n'ozuzu ya. Ohia mmiri ozuzo nke nwere ihu igwe mmiri ogologo oge, dị ka ogige ntụrụndụ Yasuní nke dị na Ecuador, nwere nnukwu ụdị dị iche iche..[4][5]

A na-eche na ihe dị iche iche dị ndụ n'ụwa karịrị ihe dị ka okpukpu iri abụọ na ise karịa ihe ndị dị ndụ n'oké osimiri. Oke ohia na-eburu ọtụtụ ihe dị iche iche dị n'ụwa. N'ihi ya, ichekwa ihe dị iche iche dị ndụ n'ụwa dabere kpamkpam n'ụzọ anyị si emekọrịta na iji oke ọhịa nke ụwa. Usoro ọhụrụ ejiri mee ihe na 2011, tinye mkpokọta ụdị dị n'ụwa na nde 8.7, nke e mere atụmatụ na nde 2.1 n'ime ha bi n'oké osimiri. Otú ọ dị, atụmatụ a yiri ka ọ na-anọchi anya ụdị microorganisms dị iche iche. Oke ọhịa na-enye ebe obibi maka pasent 80 nke ụdị amphibian, pasent 75 nke ụdị nnụnụ na pasent 68 nke ụdị anụmanụ. A na-ahụ ihe dị ka pasent 60 nke osisi vaskụla niile n'ime oke ọhịa. Mangroves na-enye ogige ọmụmụ na ebe a na-elekọta ụmụaka maka ọtụtụ ụdị azụ na azụ azụ ma na-enyere aka ọnyà nke nwere ike ma ọ bụghị ya, na-emetụta akwa akwa oke osimiri na coral reef, nke bụ ebe obibi maka ọtụtụ ụdị mmiri ndị ọzọ. Oke ọhịa dị ihe dị ka ijeri acres 4 (ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ otu ụzọ n'ụzọ atọ nke oke ala ụwa) ma bụrụkwa ebe obibi ihe dịka 80% nke ụdị ndụ dị iche iche nke ụwa.Ihe dị ka ijeri hectare 1 bụ ọhịa ndị mbụ na-ekpuchi. A na-echekwa ihe karịrị nde hectare 700 nke osisi ụwa n'ụzọ eze.[6][7]

Ọdịiche dị iche iche nke oke ọhịa na-adịgasị iche dabere n'ihe ndị dị ka ụdị ọhịa, ọdịdị ala, ihu igwe na ala - na mgbakwunye na ojiji mmadụ. Ọtụtụ ebe obibi ọhịa na mpaghara ihu igwe na-akwado ụdị anụmanụ na osisi dị ole na ole na ụdị ndị ahụ na-enwekarị oke nkesa ala, ebe oke ọhịa montane nke Africa, South America na Ndịda Ebe Ọwụwa Anyanwụ Eshia na oke ohia nke Australia, ụsọ oké osimiri Brazil, agwaetiti Caribbean, Central America na ndịda ọwụwa anyanwụ Eshia nwere ọtụtụ ụdị nwere obere nkesa ala. Mpaghara nwere oke mmadụ na iji ala ọrụ ugbo siri ike, dị ka Europe, akụkụ Bangladesh, China, India na North America, adịchaghị emebi emebi n'ihe gbasara ụdị ndụ ha. Northern Africa, South Australia, n'ụsọ oké osimiri Brazil, Madagascar na South Africa, akọwakwara ya dị ka mpaghara nwere nnukwu mfu na ụdị dị iche iche adịghị emebi emebi. Ohia Europe na EU na mba ndị na-abụghị EU nwere ihe karịrị 30% nke oke ala Europe (ihe dị ka nde hectare 227), na-anọchite anya ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ 10% uto kemgbe 1990.

Ndagwurugwu latitudinal[dezie | dezie ebe o si]

  N'ozuzu, a na-enwe mmụba nke ụdị ndụ dị iche iche site na okporo osisi ruo n'ebe okpomọkụ. Ya mere, mpaghara ndị dị na latitudes dị ala nwere ụdị dị iche iche karịa mpaghara ndị dị na latitudes dị elu. A na-akpọkarị nke a dị ka gradient latitude na ụdị dị iche iche. Ọtụtụ ihe gbasara gburugburu ebe obibi nwere ike itinye aka na gradient,

N'agbanyeghị na ụdị ndụ dị iche iche nke ụwa na-agbada site na equator ruo n'osisi, nchọpụta ụfọdụ na-ekwu na akọwapụtaghị njirimara a na usoro gburugburu ebe obibi nke mmiri, ọkachasị n'ime gburugburu ebe obibi mmiri. Nkesa latitude nke parasaiti anaghị agbaso iwu a.

N'afọ 2016, a tụpụtara echiche ọzọ ("fractal biodiversity") iji kọwaa gradient dị iche iche nke biodiversity. N'ime ọmụmụ ihe a, ejikọtara nha ụdị ọdọ mmiri na ọdịdị fractal nke gburugburu ebe obibi iji dokwuo anya ụfọdụ usoro izugbe nke gradient a Echiche a na-atụle okpomọkụ, mmiri mmiri, na mmepụta net Primary (NPP) dị ka isi mgbanwe nke niche gburugburu ebe obibi yana dị ka axis nke gburugburu ebe obibi hypervolume. N'ụzọ dị otú a, ọ ga-ekwe omume ịmepụta mpịakọta hyper fractal, nke akụkụ nke akụkụ ya na-ebili na atọ na-aga n'ihu na equator.

Ebe Dị iche iche nke Ihe Ndị Dị Ndụ[dezie | dezie ebe o si]

Ebe a na-ekpo ọkụ dị iche iche dị ndụ bụ mpaghara nwere oke dị elu nke ụdị dị iche iche nke enwetala nnukwu ọnwụ ebe obibi. Norman Myers webatara okwu hotspot na 1988. Ọ bụ ezie na ebe a na-ekpo ọkụ na-agbasa n'ụwa nile, ihe ka n'ọnụ ọgụgụ bụ mpaghara ọhịa na ọtụtụ n'ime ebe okpomọkụ.


A na-ewere oke ọhịa Atlantic dị na Brazil dị ka ebe a na-ekpo ọkụ, nke nwere ihe dị ka ụdị osisi 20,000, 1,350 vertebrates na ọtụtụ nde ụmụ ahụhụ, ihe dị ka ọkara n'ime ha adịghị eme ebe ọzọ. Àgwàetiti Madagascar na India bụkwa ihe a ma ama karịsịa. A na-eji Colombia mara ihe dị iche iche dị iche iche dị iche iche, nke nwere ọnụ ọgụgụ kachasị elu nke ụdị site na mpaghara mpaghara n'ụwa nile ma nwee ọnụ ọgụgụ kasị ukwuu nke endemics (ụdị ndị na-adịghị ahụ n'ebe ọ bụla ọzọ) nke obodo ọ bụla. Enwere ike ịhụ ihe dị ka 10% nke ụdị ụwa na Colombia, gụnyere ihe karịrị ụdị nnụnụ 1,900, karịa na Europe na North America jikọtara ọnụ, Colombia nwere 10% nke ụdị anụ mammals nke ụwa, 14% nke ụdị amphibian na 18% nke ụdị nnụnụ nke ụwa. Osisi Madagascar kpọrọ nkụ na oke ohia mmiri ozuzo nwere oke oke nke endemism. Ebe agwaetiti ahụ kewapụrụ na ala Afrịka afọ 66 gara aga, ọtụtụ ụdị na gburugburu ebe obibi ewepụtala onwe ha. Agwaetiti 17,000 nke Indonesia na-ekpuchi square kilomita 735,355 (1,904,560 km2) ma nwee 10% nke osisi ifuru ụwa, 12% nke anụ mamma na 17% nke anụ ufe, amphibians na nnụnụ—tinyere ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ nde mmadụ 240. Ọtụtụ mpaghara nke ụdị dị iche iche dị iche iche na/ma ọ bụ endemism na-esite na ebe obibi pụrụ iche nke chọrọ mgbanwe pụrụ iche, dịka ọmụmaatụ, gburugburu alpine n'ugwu ndị dị elu, ma ọ bụ Northern Europe peat bogs.

Itụle nke ọma ọdịiche dị n'ụdị dị iche iche nwere ike isi ike. Nhọrọ n'etiti ndị nchọpụta nwere ike itinye aka n'ime nyocha nke enweghị isi maka atụmatụ ọgbara ọhụrụ nke ụdị ndụ dị iche iche. Na 1768, Rev. Gilbert White kwuru nkenke nkenke banyere Selborne, Hampshire "ihe niile e kere eke zuru oke, na mpaghara ahụ na-emepụta ụdị dị iche iche nke a na-enyochakarị.[8]

Ọdịdị[dezie | dezie ebe o si]

Akụkọ ihe mere eme[dezie | dezie ebe o si]

Ihe dị iche iche dị ndụ bụ nsonaazụ nke ijeri afọ 3.5 nke evolushọn. Ọ bụghị sayensị eguzobewo mmalite nke ndụ, Otú ọ dị, ụfọdụ ihe àmà na-egosi na ndụ nwere ike ịbụ na e guzobeworị nke ọma na narị afọ ole na ole mgbe e guzobere Ụwa. Ruo ihe dị ka ijeri afọ 2.5 gara aga, ndụ niile nwere microorganisms - archaea, nje bacteria na protozoan nwere otu cell na protists.Àtụ:Life timeline

Ihe dị iche iche dị n'ime mmiri n"oge Phanerozoic[9]

Akụkọ ihe mere eme nke ụdị dị iche iche n'oge Phanerozoic (afọ 540 gara aga), na-amalite site na uto ngwa ngwa n'oge mgbawa Cambrian -oge nke ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ phylum ọ bụla nke ihe ndị dị ndụ multicellular pụtara na mbụ. N'ime nde afọ 400 ma ọ bụ karịa, invertebrate di iche iche gosiri obere n'ozuzu omume na vertebrate iche iche na-egosi n'ozuzu exponential omume. Nke a dị ịrịba ama ịrị elu nke ụdịdị dị iche iche gosipụtara site na oge ụfọdụ, nnukwu mfu dị iche iche ekewapụtara dị ka ihe omume mkpochapụ oke. Mfu dị ukwuu mere mgbe oke ọhịa mmiri ozuzo dara na carboniferous.

A na-akpọ ụdị ndụ dị iche iche nke oge gara aga Paleobidiversity. Akụkọ ihe mere eme na-egosi na nde afọ ole na ole gara aga gosipụtara ụdị ndụ dị iche iche kachasị ukwuu n'akụkọ ihe mere eme. Otú ọ dị, ọ bụghị ndị ọkà mmụta sayensị nile kwadoro echiche a, ebe ọ bụ na ejighị n'aka maka otú ihe ndekọ fosil siri sie ike site na nnukwu nnweta na ichekwa akụkụ ala ala na nso nso a. Ụfọdụ ndị ọkà mmụta sayensị kwenyere na e dezie ya maka ịse ihe arịa dị iche iche, ụdị ndụ dị iche iche nke oge a nwere ike ọ gaghị adị nnọọ iche na ihe dị iche iche dị ndụ n'afọ 300 gara aga, ebe ndị ọzọ na-ewere ndekọ fosil dị ka ihe ezi uche dị na ya na-egosipụta ụdị dịgasị iche iche nke ndụ. Atụmatụ nke ụdị dị iche iche macroscopic zuru ụwa ọnụ dị ugbu a dị iche site na nde 2 ruo nde 100, yana atụmatụ kacha mma nke ebe dị nso nde 9, Ọtụtụ arthropods. Ọdịiche dị ka ọ na-abawanye mgbe niile na enweghị nhọrọ eke.

Ụdị dị iche iche[dezie | dezie ebe o si]

Ịdị adị nke ikike ibu zuru ụwa ọnụ, na-amachi ndụ ndụ nke nwere ike ibi n'otu oge, na-arụrịta ụka, dị ka ajụjụ nke ma oke dị otú ahụ ọ ga-erukwa ọnụ ọgụgụ nke ụdị. Ọ bụ ezie na ihe ndekọ nke ndụ n'oké osimiri na-egosi usoro nhazi nke uto, ndụ n'elu ala (ụmụ ahụhụ, osisi na tetrapods) na-egosi mmụba dị ukwuu na ụdị dị iche iche. [18] Dị ka otu onye edemede si kwuo, "Tetrapods abanyebeghị pasent 64 nke ụdị ndị nwere ike ibi na ọ nwere ike ịbụ na enweghị mmetụta mmadụ ọdịdị gburugburu ebe obibi na taxonomic dị iche iche nke tetrapods ga-aga n'ihu na-abawanye nke ukwuu ruo mgbe ọtụtụ ma ọ bụ ihe niile dị na gburugburu ebe obibi jupụtara."[18]

Ọ na-egosikwa na ihe dị iche iche na-aga n'ihu na-abawanye ka oge na-aga, karịsịa mgbe mkpochapụ ndị mmadụ gasịrị.

N'aka nke ọzọ, mgbanwe site na Phanerozoic na-ejikọta nke ọma na ihe nlereanya hyperbolic (nke a na'ọtụtụ ihe na biology, demography na macrosociology. Ụdị ndị ikpeazụ na-egosi na mgbanwe dị iche iche na'okpuru nzaghachi dị mma nke mbụ (ndị nna nna, ụmụ) na / ma ọ bụ nz nzụlite na na - adịghị mma na. Ihe nlereanya hyperbolic na-egosi nzaghachi dị mma nke abụọ.[10] Ọdịiche dị na ike nke nzaghachi nke abụọ n'ihi ike dị iche iche nke asọmpi interspecific nwere ike ịkọwa ngwa ngwa nke ammonoids ma e jiri ya tụnyere bivalves mgbe njedebe Permian gasịrị.[10] Usoro hyperbolic nke mmụba nke ọnụ ọgụgụ mmadụ n'ụwa na-esite na nzaghachi dị mma nke abụọ n"etiti ọnụego ọnụ ahịa na ọnụahịa nke uto teknụzụ.[11] Enwere ike ịkọwa ọdịdị hyperbolic nke uto dị iche iche site na nzaghachi dị n'etiti ọdịiche na mgbagwoju anya nke obodo.[11][12] O yikarịrị ka ọdịiche dị n'etiti usoro nke ụdị dị iche iche na ọnụ ọgụgụ mmadụ sitere n"eziokwu ahụ bụ na ha abụọ sitere na mgbochi nke usoro hyperbolic na cyclical na stochastic dynamics.[11][12]

Otú ọ dị, ọtụtụ ndị ọkà mmụta ihe ndị dị ndụ kwenyere na oge kemgbe mmadụ pụtara bụ akụkụ nke mkpochapụ ọhụrụ, nke a na-akpọ ihe omume mkpofu Holocene, bụ nke mmetụta ụmụ mmadụ na gburugburu ebe obibi kpatara. A na-ekwu na ọnụ ọgụgụ nke mkpochapụ ugbu a zuru ezu iji kpochapụ ọtụtụ ụdị dị na mbara ala Ụwa n'ime 100 afọ.[13]



A na-achọpụta ụdị ọhụrụ mgbe niile (na nkezi n'etiti ụdị ọhụrụ 5-10,000 kwa afọ, ọtụtụ n'ime ha bụ ụmụ ahụhụ) na ọtụtụ, ọ bụ ezie na achọpụtala, ekewabeghị (atụmatụ bụ na ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ 90% nke arthropods niile ka ekewabeghị). Ọtụtụ n'ime ihe dị iche iche nke ụwa dị n'oké ọhịa na-ekpo ọkụ na n'ozuzu, ala ahụ nwere ọtụtụ ụdị karịa oké osimiri; ihe dị ka ụdị nde 8.7 nwere ike ịdị n'ụwa, nke ihe dị ka nde 2.1 bi n'ime oke osimiri.

Ọrụ na uru nke ụdị dị iche iche[dezie | dezie ebe o si]

Ubi oge okpomọkụ na Belgium (Hamois). Okooko osisi na-acha anụnụ anụcha bụ Centaurea cyanus na ọbara ọbara bụ Papaver rhoeas.

Ọrụ gburugburu ebe obibi n'ozuzu[dezie | dezie ebe o si]

Site n'echiche nke usoro a maara dị ka Natural Economy uru akụ na ụba nke ọrụ 17 gburugburu ebe obibi maka biosphere ụwa (gbakọrọ na 1997) nwere atụmatụ atụmatụ ruru ijeri US$33 (3.3x1013) kwa afọ.[14]

Ọrụ gburugburu ebe obibi bụ nnukwu uru nke gburugburu ebe obibi na-enye mmadụ." Ụdị okike, ma ọ bụ biota, bụ ndị na-elekọta ihe niile dị ndụ. Ọ dị ka a ga-asị na ụwa nkịtị bụ nnukwu akaụntụ akụ nke akụ na ụba nke nwere ike ịkwụ ụgwọ ndụ na-adịgide adịgide ruo mgbe ebighị ebi, mana ọ bụ naanị ma ọ bụrụ na a na-edobe isi obodo ahụ. Ọrụ ndị a na-abịa n'ụdị atọ:

  1. Ịnye ọrụ nke gụnyere mmepụta nke akụrụngwa enwere ike imeghari (dịka: nri, osisi, mmiri dị ọhụrụ)
  2. Ọrụ na-achịkwa nke bụ ndị na-ebelata mgbanwe gburugburu ebe obibi (dịka: nhazi ihu igwe, njikwa pesti/ọrịa)
  3. Ọrụ omenala na-anọchi anya uru na ụtọ mmadụ (dịka ọmụmaatụ: ịma mma odida obodo, ihe nketa omenala, ntụrụndụ n'èzí na mkpa ime mmụọ)

Enweela ọtụtụ nkwupụta gbasara mmetụta dị iche iche nke ụdị ndụ dị iche iche na ọrụ gburugburu ebe obibi ndị a, ọkachasị ọrụ inye na nhazi, Ka emechara nyocha zuru oke site na akwụkwọ nyocha nke ndị ọgbọ iji nyochaa nzọrọ 36 dị iche iche gbasara mmetụta dị iche iche nke ụdị ndụ dị iche iche na ọrụ gburugburu ebe obibi. 14 n'ime nkwupụta ndị ahụ akwadoro, 6 gosipụtara nkwado agwakọtara ma ọ bụ enweghị nkwado, 3 ezighi ezi na 13 enweghị ihe akaebe zuru oke iji nweta nkwubi okwu doro anya..[15]

Ọrụ ndị ka mma[dezie | dezie ebe o si]

Ọrụ inye ihe

Ụdị dị iche iche

  • nke osisi na-abawanye mkpụrụ fodder (njikọ nke 271 nnwale ọmụmụ).[3]
  • nke osisi (ntụgharị dị iche iche n'ime otu ụdị) na-abawanye mkpụrụ ihe ọkụkụ n'ozuzu ya (njikọ nke ọmụmụ nyocha 575).Ọ bụ ezie na nyocha ọzọ nke nchọpụta nnwale 100 na-akọ ihe àmà dị iche iche.[16]
  • nke osisi na-abawanye n'ozuzu osisi mmepụta (Synthesis nke 53 nnwale ọmụmụ). Agbanyeghị Enweghị data zuru ezu iji nweta nkwubi okwu banyere mmetụta nke àgwà osisi dị iche iche na mmepụta osisi[15]
Nchịkwa ọrụ

Ụdị dị iche iche

  • nke azụ na-eme ka nkwụsi ike nke mmepụta azụ dịkwuo elu (Synthesis nke ọmụmụ nyocha asatọ)[15]
  • nke ndị iro na-eri ihe ndị na'okike na na - na: na[17][18][19] Ọ bụ ezie na nyocha ọzọ nke nyocha nnwale 38 chọpụtara nkwado dị iche iche maka nkwupụta a, na-atụ aro na n'ọnọdụ ebe ibe ibe ha na'ime ìgwè na - na, otu ụdị anụ na[20]
  • nke osisi na-ebelata mgbasa nke ọrịa na osisi (Synthesis nke 107 nyocha nnwale)[21]
  • nke osisi na-eme ka iguzogide mwakpo osisi (Data sitere na nyocha abụọ dị iche iche; Nchịkọta nke ọmụmụ nnwale 105; Nkọwa nke nyocha nnwere onwe 15)[21][22]
  • nke osisi na-eme ka carbon sequestration dịkwuo ukwuu, mana rịba ama na nchọpụta a metụtara naanị nnweta nke carbon dioxide n'ezie ọ bụghị nchekwa ogologo oge, lee n"okpuru ebe a; Nchịkọta nke ọmụmụ nnwale 479.[3]
  • osisi na-eme ka ala na'ime ihe na na - eme ka ihe oriri dị n'ala (Synthesis of 103 experimental studies)[21]
  • nke osisi na-abawanye ihe ndị dị n'ala (Synthesis nke ọmụmụ nnwale 85)[21]

Ọrụ ndị nwere ihe akaebe dị iche iche[dezie | dezie ebe o si]

Ọrụ inye ihe
  • Ọ dịghị nke ọ bụla ruo ugbu a
Nchịkwa ọrụ
  • Ụdị dị iche iche nke osisi nwere ike ma ọ bụ ghara ibelata ọnụ ọgụgụ ụmụ ahụhụ na-egbu egbu. Data sitere na nlebanya abụọ dị iche iche na-egosi na nnukwu ụdị dị iche iche na-ebelata ọnụ ọgụgụ ụmụ ahụhụ (Nkọwa nke ọmụmụ ihe nyocha 40; Synthesis of 100 experimental studies). Otu nyocha hụrụ ihe akaebe dị iche iche (Synthesis of 287 experimental studies), ebe onye ọzọ chọtara ihe akaebe na-emegideghị (Synthesis of 100 experimental studies)
  • Nnukwu ụdị anụmanụ dị iche iche nwere ike ma ọ bụ ghara ibelata ọrịa na-efe efe na anụmanụ ndị ahụ (Nkọwa nke 45 nnwale na nyocha nyocha), ọ bụ ezie na ọmụmụ 2013 na-enye nkwado ndị ọzọ na-egosi na ihe dị iche iche dị iche iche nwere ike ịkwalite nguzogide ọrịa n'ime obodo anụmanụ, ọ dịkarịa ala na frog amphibian. ọdọ mmiri. A ghaghị ibipụta ọtụtụ ọmụmụ ihe na-akwado ụdị dị iche iche iji mee ka nguzozi nke ihe àmà ga-abụ nke na anyị nwere ike ịdọrọ iwu n'ozuzu na ọrụ a.
  • Nnukwu ụdị na ụdị dị iche iche nke osisi nwere ike ịbawanye ma ọ bụ ghara ịbawanye nchekwa carbon ogologo oge (Nkọwa nke ọmụmụ ihe nyocha 33)
  • Nnukwu pollinator di iche iche nwere ike ma ọ bụ ghara ịbawanye pollination (Synthesis of 7 observational studies), ma mbipụta sitere na March 2013 na-atụ aro na ụbara pollinator dị iche iche na-eme ka nchịkọta pollen dịkwuo elu (ọ bụ ezie na ọ bụghị mkpụrụ osisi dị ka ndị edemede ga-achọ ka ị kwenyere, maka nkọwa nyochaa ha. ihe mgbakwunye ogologo).

Ọrụ ndị a na-egbochi[dezie | dezie ebe o si]

Ọrụ inye ihe
  • Ụdị ụdị dị iche iche nke osisi na-ebelata mmepụta nke mbụ (Nkọwa nke ọmụmụ 7 nnwale)[1][3]
Nchịkwa ọrụ
  • nnukwu mkpụrụ ndụ ihe nketa na ụdị dị iche iche nke ọtụtụ ihe dị ndụ na-ebelata ịdị ọcha nke mmiri dị ọcha (Nkọwa nke ọmụmụ nnwale 8, ọ bụ ezie na mgbalị ndị odee mere iji nyochaa mmetụta nke detritivore di iche iche na nchacha mmiri dị ọcha bụ enweghị ihe ịga nke ọma n'ihi enweghị ihe akaebe dị (naanị 1 nyocha nyocha ka achọtara[100] [15]
  • Mmetụta nke ụdị dị iche iche nke osisi na mkpụrụ osisi biofuel (Na nyocha nke akwụkwọ, ndị nchọpụta ahụ chọtara naanị ọmụmụ 3)[15]
  • Mmetụta ụdị azụ dị iche iche dị n'ịkụ azụ azụ (N'ime nnyocha e mere n'akwụkwọ akụkọ, ndị nchọpụta ahụ chọtara naanị nchọpụta 4 na nyocha 1)[15]
Nchịkwa ọrụ
  • ihe ọmụmụ ọ ụla)[15]
  • Mmetụta nke ụdị dị iche iche nke osisi na nkwụsi ike nke mkpụrụ nri fodder (Na nyocha nke akwụkwọ, ndị nchọpụta ahụ hụrụ naanị 2 ọmụmụ)[15]
  • Mmetụta mkpụrụ ndụ ihe nketa dị iche iche nke osisi na nkwụsi ike nke mkpụrụ osisi (Na nyocha nke akwụkwọ, ndị nchọpụta ahụ hụrụ naanị 2 ọmụmụ)[15]
  • Mmetụta nke ụdị dị iche iche nke ihe ọkụkụ na nkwụsi ike nke mmepụta ihe ubi (N'ime nyocha nke akwụkwọ, ndị nyocha ahụ chọtara naanị ọmụmụ abụọ)[15]
  • Mmetụta nke ịdị iche iche na nkwụsi ike nke mmepụta osisi (N'ime nyocha nke akwụkwọ, ndị nyocha enweghị ike ịchọta ọmụmụ ọ bụla)[15]
  • Mmetụta nke ụdị dị iche iche nke ọtụtụ taxa na njikwa erosion (N'ime nyocha nke akwụkwọ, ndị nchọpụta enweghị ike ịchọta ọmụmụ ọ bụla ha mere, Otú ọ dị, chọta ọmụmụ banyere mmetụta nke ọdịiche dị n'ụdị na mgbọrọgwụ biomass).[15]
  • Mmetụta nke ịdị iche iche na nchịkwa idei mmiri (N'ime nyocha nke akwụkwọ, ndị nyocha enweghị ike ịchọta ọmụmụ ihe ọ bụla)[15]
  • Mmetụta nke ụdị na àgwà dị iche iche nke osisi na mmiri nke ala (N'ime nyocha nke akwụkwọ, ndị nyocha ahụ chọtara naanị ọmụmụ abụọ)[15]

Ebe ndị ọzọ akọpụtala nsonaazụ na-emegiderịta onwe ya na 1997 Robert Costanza na ndị ọrụ ibe ya kọrọ akụkọ ahụ atụmatụ zuru ụwa ọnụ nke ọrụ gburugburu ebe obibi (anaghị ejide ya n'ahịa ọdịnala) na nkezi nke $33 trillion kwa afọ.

Kemgbe Oge Nkume, mfu ụdịdị abawanyela karịa nkezi ọnụọgụ basal, nke ọrụ mmadụ na-ebute. Atụmatụ nke mfu ụdịdị dị n'ọkwa 100-10,000 ngwa ngwa dịka ọ dị na ndekọ fosil. Ihe dị iche iche dị ndụ na-enyekwa ọtụtụ uru na-abụghị ihe onwunwe gụnyere ụkpụrụ ime mmụọ na ịma mma, usoro ihe ọmụma na agụmakwụkwọ..[23]

Ọrụ ugbo[dezie | dezie ebe o si]

Oké ọhịa Amazon na South America

Enwere ike kewaa ụdị ọrụ ugbo dị iche iche ụzọ abụọ: ụdị dị iche iche dị iche iche, nke gụnyere mgbanwe mkpụrụ ndụ ihe nketa n'ime otu ụdị, dị ka nduku. Solanum tuberosum) nke nwere ọtụtụ ụdị na ụdị dị iche iche (dịka na US, ha nwere ike iji poteto russet tụnyere poteto ọhụrụ ma ọ bụ poteto odo odo, niile dị iche iche, ma akụkụ nile nke otu ụdị, S. tuberosum).

Ụdị nke ọzọ nke ụdị ọrụ ugbo dị iche iche ka a na-akpọ interspecific diversity na-ezo aka na ọnụọgụ na ụdị ụdị dị iche iche.N'iche echiche banyere ụdị dị iche iche a, anyị nwere ike ịhụ na ọtụtụ ndị ọrụ ugbo na-akụ akwụkwọ nri na-akụ ọtụtụ ihe ọkụkụ dị iche iche dị ka poteto na karọt, ose, letus, etc.

Enwere ike kewaa ụdị ọrụ ugbo site na ma ọ bụ 'atụmatụ' dị iche iche ma ọ bụ 'mmekọrịta' dị iche iche Nke a bụ nhazi ọrụ nke anyị na-amanye ọ bụghị akụkụ dị mkpa nke ndụ ma ọ bụ ụdị dị iche iche Ụdị dị iche iche a haziri ahazi gụnyere ihe ubi nke onye ọrụ ugbo kwadoro, kụọ ma ọ bụ zụlite (dịka ihe ọkụkụ, mkpuchi, symbionts, na anụ ụlọ, na ndị ọzọ), nke enwere ike iche na ihe dị iche iche jikọtara ya na-abata n'etiti ihe ọkụkụ, ndị a na-akpọghị (dịka herbivores, ụdị ahịhịa na ọrịa nje, n'etiti ndị ọzọ).[24]

Ọdịiche dị iche iche dị ndụ nwere ike imebi ma ọ bụ bara uru. Ọdịiche dị iche iche bara uru metụtara gụnyere dịka ọmụmaatụ ndị na-emetọ anụ ọhịa dị ka aṅụ ọhịa na ijiji syrphid nke na-emetọ ihe ọkụkụ na ndị iro eke na ndị na-emegide pests na pathogens. Ọdịiche dị iche iche nke biodiversity bara uru na-eme nke ukwuu n'ubi ihe ọkụkụ ma na-enye ọtụtụ ọrụ gburugburu ebe obibi dị ka njikwa pesti, ịgba ígwè na-edozi ahụ na pollination nke na-akwado mmepụta ihe ọkụkụ. - -[25]

Ijikwa ihe dị iche iche dị ndụ na-emebi ihe bụ otu n'ime nnukwu ihe ịma aka ọrụ ugbo na-eche ndị ọrụ ugbo ihu. N'ime ugbo monoculture, ihe a na-eme n'ozuzu bụ iji gbochie ụdịdị dị iche iche na-emebi emebi site na iji otu ụlọ ọgwụ na-emebi ihe, ngwaọrụ mechanized na usoro injinia transgenic, wee tụgharịa ihe ọkụkụ. Ọ bụ ezie na ụfọdụ ndị ọrụ ugbo polyculture na-eji otu usoro ahụ eme ihe, Ha na-ejikwa usoro nlekọta pesti agbakwunyere yana atụmatụ ndị ọzọ na-arụsi ọrụ ike, mana n'ozuzu ha anaghị adabere na isi obodo biotechnology, na ume.

Ụdị ihe ọkụkụ dị iche iche, n'akụkụ ụfọdụ, na-enye ihe dịgasị iche n"ihe anyị na ya na. Ụdị dị iche iche, ụdị dịgasị iche n'ime otu ụdị, na-enyekwa anyị nhọrọ na nri anyị. Ọ bụrụ na ihe ọkụkụ adaa n'otu ihe ubi, anyị na-adabere na ọrụ ugbo dị iche iche iji kụọ ala ahụ ihe ọhụrụ. Ọ bụrụ na ihe ọkụkụ ọka wit mebie site na nje, anyị nwere ike ịkụ ụdị ọka ọka siri ike n'afọ na-esote, dabere na ụdị dị iche iche. Anyị nwere ike ịhapụ mmepụta ọka wit n'ógbè ahụ ma kụọ ụdị dị iche iche kpamkpam, dabere na ụdị ọdịiche dị nro. Ọbụna ndị ọrụ ugbo na-etolite monocultures na'ụzọ bụ isi na a na ya na na ndị dị iche iche na oge ụfọdụ.

  • Ọrịa nduku Irish nke 1846 bụ isi ihe kpatara ọnwụ nke otu nde mmadụ na ọpụpụ nke ihe dị ka nde abụọ. Ọ bụ n'ihi ịkụ naanị ụdị nduku abụọ, ma ndị na-adịghị ike maka ọrịa ahụ, Phytophthora infestans, nke rutere na 1845.
  • Mgbe nje ahịhịa ahịhịa kpara n'ubi osikapa si Indonesia ruo India n'afọ ndị 1970, a nwalere ụdị 6,273 maka iguzogide ya. Naanị otu bụ ndị na-eguzogide ọgwụ, ndị India dịgasị iche iche na maara na sayensị naanị ebe 1966. Nke a dịgasị iche iche kpụrụ a ngwakọ na ndị ọzọ iche na ugbu a n'ọtụtụ ebe toro.
  • Nchara kọfị wakporo ogige kọfị na Sri Lanka, Brazil na Central America na 1970. A chọtara ụdị na-eguzogide ọgwụ na Etiopia. Ọrịa ndị ahụ bụ n'onwe ha ụdị ụdị dị iche iche.

Monoculture so na-ebute ọtụtụ ọdachi n'ọrụ ugbo, gụnyere ụlọ ọrụ mmanya na Europe daa na njedebe narị afọ nke 19 yana ọrịa na-efe efe nke akwụkwọ nri ndịda US nke 1970.

Ọ bụ ezie na ihe dị ka pasent 80 nke nri mmadụ na-esi n'ụdị osisi 20 dị, ụmụ mmadụ na-eji opekata mpe ụdị 40,000 eme ihe.Ihe dị ndụ dị ndụ nke ụwa na-enye akụrụngwa maka ịbawanye oke nri na ngwaahịa ndị ọzọ dabara adaba maka ojiji mmadụ, n'agbanyeghị ọnụ ọgụgụ mkpochapụ dị ugbu a na-ebelata ikike ahụ.[13]

Ahụike mmadụ[dezie | dezie ebe o si]

Osisi dịgasị iche iche dị na Barro Colorado Island, Panama, mere ka ihe ngosi a nke mkpụrụ osisi dị iche

Mkpa ihe dị iche iche dị iche iche na ahụike mmadụ na-aghọ okwu ndọrọ ndọrọ ọchịchị mba ụwa, dịka ihe akaebe sayensị na-ewulite na ahụike zuru ụwa ọnụ nke mfu ihe dị iche iche dị ndụ. Okwu a nwere njikọ chiri anya na okwu nke mgbanwe ihu igwe, n'ihi na ọtụtụ n'ime ihe ize ndụ ahụike a na-atụ anya maka mgbanwe ihu igwe na-ejikọta ya na mgbanwe dị iche iche nke biodiversity. (dịka ọmụmaatụ mgbanwe n'ọnụ ọgụgụ mmadụ na nkesa nke ọrịa na-akpata ọrịa, ụkọ mmiri dị ọcha, mmetụta na ụdị dị iche iche nke ugbo na ihe oriri etc).Nke a bụ n'ihi na ụdị ndị nwere ike ịla n'iyi bụ ndị na-egbochi mgbasa ọrịa na-efe efe, ebe ụdị ndụ dị ndụ na-abụkarị ndị na-ebuwanye ibu ọrịa, dị ka nke Virus West Nile, ọrịa Lyme na Hantavirus, dị ka nnyocha e mere site n'aka Felicia Keesing, onye ọkà mmụta ihe ọmụmụ na Bard College na Drew Harvell dere, Onye isi otu maka Environment nke Atkinson Center maka Ọdịnihu na-adịgide adịgide (ACSF) na Mahadum Cornell..[26]

Ọchịchọ na-eto eto na enweghị mmiri ọṅụṅụ na mbara ala na-eweta ihe ịma aka ọzọ maka ọdịnihu ahụike mmadụ Otu akụkụ, nsogbu ahụ bụ na ọganihu nke ndị na-eweta mmiri na-abawanye ụba na ọdịda nke otu ndị na-akwalite ichekwa akụ mmiri. Ọ bụ ezie na nkesa mmiri dị ọcha na-abawanye, n'akụkụ ụfọdụ nke ụwa, ọ ka bụ ahaghị nhata. Dị ka Òtù Ahụ Ike Ụwa (2018) si kwuo, naanị 71% nke ndị bi n'ụwa niile jiri ọrụ mmiri ọ drinkingụ drinkingụ na-achịkwa nke ọma..[27]

Ụfọdụ n'ime nsogbu ahụike nke ihe dị iche iche dị ndụ na-emetụta gụnyere ahụike ahụike nri na nchekwa nri, ọrịa na-efe efe, sayensị ahụike na akụrụngwa ọgwụ, ahụike ọha na eze. Amarakwa na ihe dị iche iche dị ndụ nwere ọrụ dị mkpa n'ibelata ihe ize ndụ ọdachi yana na enyemaka enyemaka na mgbake mgbe ọdachi gasịrị..[28][29]

Dị ka United Nations Environment Programme si kwuo, nje nje, dị ka nje, na-enwe ohere karịa izute nguzogide n'ime ọnụ ọgụgụ dị iche iche. Ya mere, n'ime ọnụọgụ mkpụrụ ndụ ihe nketa, ọ na-agbasawanye ngwa ngwa. Dịka ọmụmaatụ, oria ojoo COVID-19 nwere obere ohere ime n'ụwa nke nwere ụdị dị iche iche dị elu.Nnyocha akwụkwọ sara mbara nke e bipụtara na 2010 site na Nature (akwụkwọ akụkọ), Mmetụta dị iche iche dị iche iche na mpụta na mgbasa nke ọrịa na-efe efe, chọpụtara na nke a bụ eziokwu sara mbara n'ime ezigbo gburugburu. Ọ bụ ezie na achọpụtara ụfọdụ obere ndị mmadụ dị, na nkezi, ndakpọ na biodiversity nke ukwuu mụbara mgbasa na mgbasa nke ọrịa na-efe efe

Ihe dị iche iche dị iche iche na-enye nkwado dị oke mkpa maka nchọpụta ọgwụ na ịnweta akụrụngwa ọgwụ. A na-enweta oke ọgwụ dị ukwuu, ozugbo ma ọ bụ na-apụtaghị ìhè, site na isi mmalite ndu: opekata mpe 50% nke ogige ọgwụ na ahịa US ka ewepụtara sitere na osisi, anụmanụ na microorganisms, ebe ihe dị ka 80% nke ndị bi n'ụwa na-adabere na ọgwụ sitere na okike (eji ma ọ bụ usoro ọgwụgwọ ọgbara ọhụrụ ma ọ bụ omenala) maka nlekọta ahụike mbụ.Naanị ntakịrị ntakịrị nke ụdị anụ ọhịa ka enyochala maka ikike ahụike. Ihe dị iche iche dị iche iche dị oke mkpa maka ọganihu n'ime ngalaba bioonics Ihe akaebe sitere na nyocha ahịa na sayensị biodiversity na-egosi na mbelata nke mmepụta sitere na ngalaba ọgwụ kemgbe etiti 1980s enwere ike ịsị na ịpụ na nyocha ngwaahịa eke ("bioprospecting") na-akwado genomics na kemịka sịntetik, n'ezie na-ekwu banyere uru nke ọgwụ ndị a na-achọpụtabeghị nwere ike ọ gaghị enye mkpali zuru oke maka ụlọ ọrụ na ahịa n'efu iji chọọ ha n'ihi nnukwu ọnụ ahịa mmepe; ka ọ dị ugbu a, ngwaahịa ndị sitere n'okike nwere ogologo akụkọ ihe mere eme nke na-akwado nnukwu mgbanwe akụ na ụba na ahụike. Usoro gburugburu mmiri dị mkpa karịsịa, ọ bụ ezie na bioprospecting na-ekwesịghị ekwesị nwere ike ime ka ọnwụ dị iche iche dị ndụ dịkwuo elu, yana imebi iwu obodo na steeti ndị a na-esi na ya nweta ihe onwunwe.[30][31][32][33]

Azụmaahịa na ụlọ ọrụ[dezie | dezie ebe o si]

Mmepụta ọrụ ugbo, nke e sere na ya bụ traktọ na bọket ịchụ nta

Ọtụtụ ihe ụlọ ọrụ mmepụta ihe na-enweta ozugbo site na isi mmalite ndu. Ndị a na-agụnye ihe ndị e ji ewu ụlọ, eriri, ihe e ji esiji ákwà, rọba, na mmanụ. Ọdịiche dị iche iche dịkwa mkpa maka nchekwa nke akụrụngwa dịka mmiri, osisi, akwụkwọ, eriri, na nri N'ihi ya, mfu nke ụdị ndụ dị iche iche bụ nnukwu ihe ize ndụ na mmepe azụmahịa yana ihe egwu maka nkwado akụ na ụba dị ogologo oge.[34]

Ntụrụndụ, ọdịbendị na ịma mma[dezie | dezie ebe o si]

Ụdị dị iche iche na-eme ka ihe omume ntụrụndụ dị ka ikiri nnụnụ ma ọ bụ ọmụmụ akụkọ ihe mere eme.

Ihe omume ndị na-ewu ewu dị ka ịkọ ugbo na ịzụ azụ na-adaberesi ike na ụdị dị iche iche. Ọnụ ọgụgụ nke ụdị ndị na-etinye aka na nchụso dị otú ahụ dị n'ime iri puku kwuru iri puku, ọ bụ ezie na ihe ka ọtụtụ n'ime ha adịghị abanye n'ahịa. [nkọwapụta dị mkpa]

Mmekọrịta dị n'etiti ebe okike mbụ nke anụmanụ na osisi ndị a na-ahụkarị na ndị na-anakọta azụmahịa, ndị na-ebubata, ndị na-azụ anụ, ndị mgbasa ozi na ndị na-akwalite nghọta na obi ụtọ ha dị mgbagwoju anya ma ghọtaghị nke ọma. Ọhaneze na-anabata nke ọma maka ikpughe ihe dị ndụ na-adịghị ahụkebe na nke a na-adịghị ahụkebe, na-egosipụta uru dị n'ime ya.

N'ụzọ nkà ihe ọmụma, a pụrụ ịrụ ụka na ihe dị iche iche dị ndụ n'ụdị dị iche iche nwere uru ime mmụọ n'ime mmadụ n'onwe ya Enwere ike iji echiche a mee ihe dị ka ihe na-adịghị mma maka echiche na oke ọhịa na ebe ndị ọzọ dị ndụ bụ naanị ihe kwesịrị ichekwa n'ihi ọrụ ha na-enye

Eagle Creek, Oregon ije ije

Ọrụ gburugburu ebe obibi[dezie | dezie ebe o si]

Biodiversity na-akwado ọtụtụ ọrụ gburugburu ebe obibi:

"Enwa ọnwụ dị iche iche nke ihe ndị dị ndụ na-ebelata arụmọrụ nke obodo ndị na'okike na na - na: na "biomass", "debola" ma na-"recycling nutrients"... E nwere ihe akaebe na-arịwanye elu na ụdị dị iche iche na'ime ihe ndị dị ndụ na na - na.. Obodo dị iche iche na-arụpụta ihe karịa n'ihi na ha nwere ụdị dị mkpa nke nwere mmetụta dị ukwuu na mmepụta na ọdịiche dị na àgwà ọrụ n"etiti ihe ndị dị ndụ na'ime ya na na - na.. Mmetụta nke ọnwụ dịgasị iche iche na usoro gburugburu ebe obibi nwere ike ịbụ nnukwu iji merie mmetụta nke ọtụtụ ndị ọzọ na-akpali mgbanwe gburugburu ụwa... Idebe ọtụtụ usoro gburugburu ebe obibi n'ọtụtụ ebe na oge chọrọ ọkwa dị elu nke ụdị dị iche iche karịa otu usoro n"otu ebe.[15]

Ọ na-ekere òkè n'ịhazi kemịkalụ ikuku na mmiri anyị. Ihe dị iche iche dị iche iche na-etinye aka na mmiri dị ọcha, imegharị ihe oriri na inye ala na-eme nri Nnwale na gburugburu ebe a na-achịkwa egosiwo na ụmụ mmadụ enweghị ike iwulite gburugburu ebe obibi n'ụzọ dị mfe iji kwado mkpa mmadụ; dịka ọmụmaatụ pollination ụmụ ahụhụ enweghị ike ịbụ ṅomiri ya, n'agbanyeghị na enweela mbọ iji mepụta pollinators wuruwuru site na iji ụgbọ ala ikuku na-enweghị mmadụ.Ọrụ akụ na ụba nke pollination naanị nọchiri anya n'etiti ijeri $2.1–14.6 na 2003 .[35]

Ịtụle ụdị dị iche iche[dezie | dezie ebe o si]

Ụzọ ebumnobi dị iche iche dị iji tụọ ụdị ndụ dị iche iche n'ụzọ pụtara ìhè. Usoro ọ bụla metụtara otu ojiji nke data ahụ, ma enwere ike jikọta ya na mkpụrụ ndụ ihe nketa dị iche iche. A na-atụkarị ụdị ndụ dị iche iche n'ihe gbasara ịba ụba taxonomic nke mpaghara mpaghara n'otu oge. Iji gbakọọ ụdị ndụ dị iche iche, a ga-ebu ụzọ nweta ịdị mma ụdịdị, ịba ụba nke ụdị na ụdị dị iche iche. Ọdịiche dị iche iche bụ ọnụ ọgụgụ ndị mmadụ n'otu n'otu n'otu ebe. Ọgaranya ụdịdị bụ ọnụọgụgụ ụdị dị na mpaghara enyere. Ụdị dị iche iche bụ njikọ dị n'etiti ịdị n'ụdị ụdị na ụbara ụdị. Enwere ọtụtụ ụzọ iji tụọ ụdị ndụ dị iche iche n'ime gburugburu ebe obibi enyere. Otú ọ dị, abụọ kasị ewu ewu bụ Shannon-Weaver diversity index, nke a na-akpọkarị Shannon diversity index, na nke ọzọ bụ Simpsons diversity index. Ọ bụ ezie na ọtụtụ ndị ọkà mmụta sayensị na-ahọrọ iji akara ngosi dị iche iche nke Shannon nanị n'ihi na ọ na-eburu n'uche ọgaranya ụdị.  

Ihe mgbochi nyocha[dezie | dezie ebe o si]

Mmekọrịta taxonomic na nha[dezie | dezie ebe o si]

Ihe na-erughị 1% nke ụdị niile a kọwapụtara ka a mụọla karịa ịhụta ịdị adị ha. Ọnụ ọgụgụ ka ukwuu nke ụdị ụwa bụ microbial. Fisiks biodiversity nke oge a ka edobere nke ọma na ụwa [macroscopic] a na-ahụ anya. Dịka ọmụmaatụ, ndụ microbial bụ metabolically na gburugburu ebe obibi dị iche iche karịa ndụ multicellular (lee dịka extremophile). "N'elu osisi nke ndụ, dabere na nyocha nke obere-subunit ribosomal RNA, a na-ahụ anya ndụ mejupụtara soso kwesiri ngosi Alaka. The inverse mmekọrịta nke size na bi recurs elu na evolushọn ubube-na a mbụ approximation, niile multicellular ụdị na Ụwa bụ. ụmụ ahụhụ". Ọnụ ọgụgụ mkpochapụ ụmụ ahụhụ dị elu-na-akwado echiche mkpochapụ Holocene.

Mfu nke ụdị dị iche iche ugbu a[dezie | dezie ebe o si]

Nchịkọta nke ụdị mgbanwe gburugburu ebe obibi metụtara ụdị dị iche iche nke gosipụtara dị ka pasent nke mgbanwe mmadụ (na-acha ọbara ọbara) ma e jiri ya tụnyere ntọala (acha anụnụ anụcha)
The Forest Landscape Integrity Index na-atụle mgbanwe anthropogenic zuru ụwa ọnụ na oké ọhịa fọdụrụ kwa afọ. 0 = Ọtụtụ mgbanwe; 10= Least.[36]

Ọnụego mbelata nke ụdị ndụ dị iche iche na egwuregwu mkpochapụ nke isii ugbu a ma ọ bụ gafere ọnụego mfu n'ime ihe omume mkpochapụ oke ise gara aga na ndekọ fossil. Ọnwụ nke ụdị ndụ dị iche iche na-ebute mfu nke isi obodo nke na-enye ngwaahịa na ọrụ gburugburu ebe obibi. A na-ekpochapụ ụdị dị iche iche taa na ọnụego 100 ruo 1,000 dị elu karịa ntọala, ọnụ ọgụgụ nke mkpochapụ na-abawanye. Usoro a na-ebibi nkwụsi ike na mgbanwe nke ndụ n'ụwa.

Mwepụta nke mkpochapụ nke isii bụ ndị ọkachamara n'ihe banyere nchekwa nchekwa ndụ, gụnyere Rodolfo Dirzo na Paul R. Ehrlich, na-ele anya dị ka "otu n'ime ngosipụta kachasị mkpa nke Anthropocene" na nhụta nke ihe ndị dị ndụ na-aga n'ihu bụ "ihe iyi egwu na-enwetụbeghị ụdị ya" na-aga n'ihu. ịdị adị nke mmepeanya mmadụ.

N'afọ 2006, a na-ekewa ọtụtụ ụdị dị ka ndị na-adịghị ahụkebe ma ọ bụ ndị dị ize ndụ ma ọ bụ egwu; Ọzọkwa, ndị ọkà mmụta sayensị emewo atụmatụ na ọtụtụ nde ụdị anụmanụ ndị ọzọ nọ n'ihe ize ndụ bụ́ ndị a na-amatabeghị n'ụzọ nkịtị. Ihe dị ka pasent 40 nke ụdị 40,177 ndị a na-enyocha site na iji ụkpụrụ IUCN Red List ka edepụtara ugbu a dị ka ihe egwu ga-ekpochapụ - ngụkọta nke 16,119. N'ọgwụgwụ 2022, ụdị 9251 ka a na-ahụta dịka akụkụ nke IUCN dị oke egwu.

Dị ka IUCN isi iyi egwu nchekwa (ma na-akpata ọnwụ dị iche iche dị iche iche) daa na iri na otu edemede: Residential na azụmahịa mmepe; ọrụ ugbo; mmepụta ike na Ngwuputa; okporo ụzọ njem na ọrụ; ojiji akụrụngwa ndu; ntinye aka nke mmadu na ihe omume nke na-agbanwe, na-ebibi, na-akpaghasị ebe obibi na ụdị site n'igosipụta àgwà okike; mgbanwe usoro okike; ụdị mkpasu iwe na nsogbu, pathogens na mkpụrụ ndụ ihe nketa; mmetọ; ọdachi geological omume, mgbanwe ihu igwe.

Edward O. Wilson tụrụ aro acronym HIPPO maka isi ihe na-akpata ọnwụ dị iche iche dị iche iche, na-eguzo maka mbibi ebe obibi, ụdị mmegide, mmetọ, oke mmadụ na oke owuwe ihe ubi.

Ọtụtụ ndị ọkà mmụta sayensị na akụkọ IBES Global Assessment Report na Diversity and Ecosystem Services na-ekwusi ike na mmụba ọnụ ọgụgụ mmadụ na iribiga ihe ókè bụ isi ihe na-akpata ọdịda a. Otú ọ dị, ndị ọkà mmụta sayensị ndị ọzọ akatọwo nchọpụta a ma kwuo na ọnwụ nke ebe obibi kpatara "mmụba nke ngwa ahịa maka mbupụ" bụ isi ihe na-akpata.

Okpomọkụ zuru ụwa ọnụ bụ nnukwu ihe iyi egwu na-emetụta ụdị ndụ dị iche iche zuru ụwa ọnụ. Dịka ọmụmaatụ, coral reefs - nke bụ ebe dị iche iche nke ihe ndị dị ndụ - ga-efunahụ n'ime narị afọ ahụ ma ọ bụrụ na okpomọkụ ụwa na-aga n'ihu na ọnụego ugbu a. Mgbanwe ihu igwe egosila na ọ na-emetụta ụdị ndụ dị iche iche na ihe akaebe na-akwado mmetụta mgbanwe na-agbasa ebe niile. Ịbawanye ikuku carbon dioxide na-emetụta n'ezie morphology osisi ma na-eme ka oke osimiri na-eme ka acid na-emepụta ihe, na okpomọkụ na-emetụta ụdị dịgasị iche iche, phenology, na ihu igwe.

Ụfọdụ nchọpụta egosila na mbibi ebe obibi maka mgbasawanye nke ọrụ ugbo na iji anụ ọhịa na-erigbu oke bụ ihe kacha akpata ọnwụ dị iche iche dị ndụ n'oge a, ọ bụghị mgbanwe ihu igwe.

Mgbanwe dị iche iche[dezie | dezie ebe o si]

Ụdị ndị e webatara na ndị na-awakpo[dezie | dezie ebe o si]

Lophura nycthemera (ọlaọcha pheasant), a mụrụ n'Ebe Ọwụwa Anyanwụ Eshia nke e webatara n"akụkụ ụfọdụ nke Europe maka ebumnuche ịchọ mma

Ihe mgbochi dị ka nnukwu osimiri, oke osimiri, oke osimiri, ugwu na ọzara na-akwado ụdị dị iche iche site n'ime ka evolushọn nweere onwe ya n'akụkụ ọ bụla nke mgbochi ahụ, site na usoro nkọwa nke allopatric. A na-etinye okwu a n'ụdị mmegide na ụdị ndị na-emebi ihe mgbochi okike nke ga-eme ka ha kpachie. Na-enweghị ihe mgbochi, ụdị dị otú ahụ na-ebi n'ókèala ọhụrụ, na-atụgharịkarị ụdị ụmụ amaala site n'inwe niche ha, ma ọ bụ site n'iji ihe onwunwe ndị ga-akwado obodo.

Ọnụ ọgụgụ nke ụdị mbuso agha na-arị elu ma ọ dịkarịa ala kemgbe mmalite nke 1900s. Ụmụ anụmanụ na-arị elu nke ukwuu (na ebumnuche na mberede). N'ọnọdụ ụfọdụ ndị mwakpo ahụ na-eme ka mgbanwe dị egwu ma mebie ebe obibi ọhụrụ ha (dịka: zebra mussels na emerald ash borer na mpaghara Great Lakes na ọdụm ọdụm n'akụkụ North America Atlantic Coast). Ụfọdụ ihe akaebe na-egosi na ụdị ndị na-akpa ike na-asọ mpi n'ebe obibi ọhụrụ ha n'ihi na ha na-enwe obere ọgba aghara nje. Ndị ọzọ na-akọ na ihe akaebe na-agbagwoju anya nke na-egosi mgbe ụfọdụ na obodo ndị nwere ụdị anụrị na-ebunye ọtụtụ ụdị ụmụ amaala na nke dị iche iche n'otu oge ebe ụfọdụ na-ekwu na gburugburu ebe obibi dị iche iche na-enwekwu ike ma na-eguzogide ihe ọkụkụ na anụmanụ ndị na-emerụ ahụ. Ajụjụ dị mkpa bụ, "ụdị ndị na-akpa ike na-akpata mbibi?" Ọtụtụ ọmụmụ na-ehota mmetụta nke ụdị mmegide na ụmụ amaala, ma ọ bụghị ikpochapu. Ụdị mmegide yiri ka ọ na-amụba ụdị dị iche iche nke mpaghara (ya bụ: alpha diversity), nke na-ebelata ntụgharị nke iche iche (ya bụ: beta diversity). Enwere ike ibelata ụdị gamma n'ozuzu ya n'ihi na ụdị na-apụ n'anya n'ihi ihe ndị ọzọ, ma ọbụna ụfọdụ n'ime ndị mwakpo na-akpa ike (dịka: Dutch elm disease, emerald ash borer, chestnut blight na North America) emebeghị ka ụdị ndị ọbịa ha kwụsị. . Mwepu, mbelata ọnụ ọgụgụ mmadụ na homogenization nke mpaghara biodiversity bụ ihe a na-ahụkarị. Ihe omume ụmụ mmadụ na-abụkarị ihe kpatara ụdị mmegide na-agafe ihe mgbochi ha, site na iwebata ha maka nri na ihe ndị ọzọ. Ya mere, ihe omume ụmụ mmadụ na-enye ohere ka ụdị ịkwaga ebe ọhụrụ (ma si otú ahụ ghọọ ndị na-awakpo) mere n'oge akpịrịkpa dị mkpụmkpụ karịa ka a chọrọ ka ụdị dị iche iche gbasaa ogologo ya.

Ọ bụghị ụdị ụdị niile ewepụtara bụ ndị na-akpa ike, ma ọ bụ na-ama ụma webata ụdị niile na-akpa ike. N'ọnọdụ dị ka anụ ọhịa zebra, mbuso agha nke ụzọ mmiri US bụ n'amaghị ama. N'ọnọdụ ndị ọzọ, dị ka mongooses na Hawaii, mmeghe a kpachapụrụ anya mana ọ naghị arụ ọrụ (oke abalị anaghị adị mfe na mongoose kwa ụbọchị). N'ọnọdụ ndị ọzọ, dị ka nkwụ mmanụ na Indonesia na Malaysia, mmeghe na-arụpụta nnukwu uru akụ na ụba, mana uru na-esote ọnụ ahịa na-atụghị anya ya.

N'ikpeazụ, ụdị e webatara nwere ike merụọ ahụ n'amaghị ama na-adabere na ụdị ọ nọchiri anya ya. Na Belgium, Prunus spinosa sitere na Eastern Europe na-apụ ngwa ngwa karịa ndị otu ya na West Europe, na-akpaghasị àgwà nri nke Thecla betulae nru ububa (nke na-azụ na epupụta). Iwebata ụdị ọhụrụ na-ahapụkarị endemic na ụdị mpaghara ndị ọzọ na-enweghị ike ịsọ mpi na ụdị dị egwu na enweghị ike ịdị ndụ. Ihe dị ndụ nwere ike ịbụ anụ anụ, nje nje, ma ọ bụ nwee ike karịa ụdị ụmụ amaala maka nri, mmiri na ìhè.

Ka ọ dị ugbu a, mba dị iche iche ebubatala ọtụtụ ụdị dị iche iche, ọkachasị ihe ọkụkụ na-arụ ọrụ ugbo na ịchọ mma, nke mere na anụmanụ/osisi ụmụ amaala ha nwere ike karịa. Dịka ọmụmaatụ, iwebata kudzu sitere na Ndịda Ebe Ọwụwa Anyanwụ Eshia gaa Canada na United States egwu egwu dị iche iche na mpaghara ụfọdụ. Ọdịdị na-enye ụzọ dị irè iji nyere aka belata mgbanwe ihu igwe. Ihe atụ ọzọ nwere ike ileghara anya bụ osisi pine, ọtụtụ pine sitere na ugwu ugwu na pine ndị a na-ewebata na South Hemisphere dị ka osisi ndị dị na mbara ala.

Mgbasa na mmetọ mkpụrụ ndụ ihe nketa[dezie | dezie ebe o si]

Ọka wit Yecoro (n'aka nri) na-emetụta nnu, osisi ndị sitere na ngwakọta ngwakọ na cultivar W4910 (aka ekpe) gosipụtara nnagide dị ukwuu na nnu dị elu

Enwere ike ime ụdị ihe egwu egwu na ikpochapụ site na usoro mmetọ mkpụrụ ndụ ihe nketa, ya bụ ngwakọ na-achịkwaghị achịkwa, ntinye na swamping mkpụrụ ndụ ihe nketa. Mmetọ mkpụrụ ndụ ihe nketa na-eduga na homogenization ma ọ bụ nnọchi nke genomes mpaghara n'ihi uru ọnụọgụ na/ma ọ bụ ahụike nke ụdị ewepụtara.

Ngwakọta na ntinye bụ akụkụ-mmetụta mmeghe na mbuso agha. Ihe omume ndị a nwere ike ịkachasị njọ nye ụdị ndị na-adịghị ahụkebe bụ ndị na-abata n'ụka ka ukwuu. Ụdị dị ukwuu nwere ike imekọ ihe ọnụ na ụdị ndị a na-adịghị ahụkebe, na-asọba ọdọ mmiri mkpụrụ ndụ ihe nketa ya. Ọ bụghị mgbe niile ka nsogbu a na-apụta site na nleba anya morphological (ọdịdị elu) naanị. Ogo ụfọdụ nke mkpụrụ ndụ ihe nketa bụ mgbanwe nkịtị na ọ bụghị mkpụrụ ndụ ihe nketa niile na ìgwè kpakpando genotype ka enwere ike ichekwa. Agbanyeghị, ijikọ ma ọ bụ enweghị mmeghe nwere ike, n'agbanyeghị, egwu ịdị adị ụdị dị ụkọ egwu.

N'ọrụ ugbo na ịzụ ụmụ anụmanụ, Green Revolution kwalitere ojiji nke ngwakọ oge ochie na-abawanye mkpụrụ. Ọtụtụ mgbe, ụdị ngwakọ a na-esi na mba ndị mepere emepe na-ejikọta ya na ụdị mpaghara na mba ndị na-emepe emepe iji mepụta ụdị mkpụrụ dị elu na-eguzogide ihu igwe na ọrịa mpaghara. Gọọmenti ime obodo na ụlọ ọrụ na-akwalite ngwakọ. Okpokoro mkpụrụ ndụ ihe nketa buruburu nke ụdị anụ ọhịa dị iche iche na ụmụ amaala adaala na-akpata mbibi mkpụrụ ndụ ihe nketa na mmetọ mkpụrụ ndụ ihe nketa zuru ebe niile. Nke a ebutela mfu nke ụdị mkpụrụ ndụ ihe nketa na ihe dị iche iche dị ndụ n'ozuzu ya.

Ntule ndị emezigharịrị mkpụrụ ndụ ihe nketa nwere ihe mkpụrụ ndụ ihe nke na-agbanwe site na injinia mkpụrụ ndụ ihe nketa. Ihe ọkụkụ ndị gbanwetụrụ na mkpụrụ ndụ ihe nketa aghọwo ihe a na-ahụkarị maka mmetọ mkpụrụ ndụ ihe nketa na ọ bụghị naanị ụdị ọhịa dị iche iche, kamakwa n'ụdị anụ ụlọ nke sitere na ngwakọ oge ochie.

Mbibi mkpụrụ ndụ ihe nketa na mmetọ mkpụrụ ndụ ihe nketa nwere ikike ibibi ụdị mkpụrụ ndụ ihe nketa pụrụ iche, na-eyi egwu ịnweta nchekwa nri n'ọdịnihu. Mbelata nke mkpụrụ ndụ ihe nketa dị iche iche na-ebelata ikike nke ihe ọkụkụ na anụ ụlọ iji chịkọta ọnụ iji guzogide ọrịa na ịlanarị mgbanwe na ihu igwe.

Nchekwa[dezie | dezie ebe o si]

Ihe osise na-egosi mmekọrịta dị n'etiti ụdị dị iche iche, ọrụ gburugburu ebe obibi, ọdịmma mmadụ na ịda ogbenye.[37] Ihe osise ahụ na-egosi ebe omume nchedo, atụmatụ, na atụmatụ nwere ike imetụta ndị ọkwọ ụgbọala nke nsogbu dị iche iche dị ugbu a na mpaghara, mpaghara na ụwa.
Nlaghachi nke Aletsch Glacier na Swiss Alps (ọnọdụ na 1979, 1991 na 2002), n'ihi okpomọkụ ụwa.

Usoro ihe ọmụmụ ihe nchekwa tozuru oke n'etiti narị afọ nke 20 ka ndị ọkà mmụta ihe ndị dị ndụ, ndị ọkà mmụta sayensị na ndị ọkà mmụta sayensị ndị ọzọ malitere nyocha na leba anya n'okwu ndị metụtara mbelata ụdị ndụ dị iche iche zuru ụwa ọnụ.

Usoro nchekwa nchekwa ahụ na-akwado njikwa akụrụngwa sitere n'okike maka ebumnuche ịkwado ụdị dị iche iche nke ụdị dị iche iche, gburugburu ebe obibi, usoro evolushọn na omenala mmadụ na ọha mmadụ.

bayoloji nchekwa na-emezigharị gburugburu atụmatụ atụmatụ iji chekwa ụdị ndụ dị iche iche. Ichekwa ihe dị iche iche dị ndụ n'ụwa bụ ihe kacha mkpa na atụmatụ nchekwa atụmatụ e mere iji tinye aka na amụma ọha na nchegbu na-emetụta mpaghara, mpaghara na ụwa niile nke obodo, gburugburu ebe obibi na omenala. Atụmatụ ime ihe na-achọpụta ụzọ nke ịkwado ọdịmma mmadụ, were isi obodo, isi ahịa ahịa na ọrụ gburugburu ebe obibi.

N'ime ntuziaka EU 1999/22/EC ka akọwara zoos dị ka ndị na-ekere òkè n'ichekwa ụdị anụmanụ dị iche iche nke anụ ọhịa site n'ime nyocha ma ọ bụ isonye na mmemme ọmụmụ.

Usoro nchebe na mweghachi[dezie | dezie ebe o si]

Mwepụ nke ụdị dị iche iche ga-ekwe ka ụdị ndị ha metụtaworo na-adịghị mma nwetaghachi niche gburugburu ebe obibi ha. Enwere ike ịmata ụdị dị iche iche nke ghọrọ ụmụ ahụhụ n'ụzọ taxonomy (dịka ọmụmaatụ, site na Sistem Identification Digital Automated (DAISY), na-eji koodu nzuzo nke ndụ). Mwepụ dị irè naanị nyere nnukwu ìgwè mmadụ n'ihi ọnụ ahịa akụ na ụba.

Ka ọnụ ọgụgụ ndị na-adigide nke ụmụ amaala fọdụrụ na mpaghara na-enweta obi ike, ụdị "na-efu" bụ ndị na-achọ ịmaliteghachi nwere ike iji nchekwa data dị ka Encyclopedia of Life na Global Biodiversity Information Facility.

  • Ụlọ akụ dị iche iche dị iche iche na-etinye uru ego na ihe dị iche iche dị ndụ. Otu ihe atụ bụ Nhazi Njikwa ahịhịa Nwe Ala Ọstrelia.
  • Ụlọ akụ mkpụrụ ndụ ihe nketa bụ nchịkọta nke ụdị na ihe mkpụrụ ndụ ihe nketa. Ụfọdụ ụlọ akụ na-ezube iweghachite ụdị ụlọ akụ na gburugburu ebe obibi (dịka, site n'ebe a na-elekọta osisi).
  • Mbelata na nlebara anya nke ọma nke ọgwụ nje na-enye ohere ka ọtụtụ ụdị dị ndụ na mpaghara ọrụ ugbo na obodo mepere emepe.
  • Ụzọ akọwapụtara ọnọdụ nwere ike ghara ịba uru maka ichekwa ụdị ndị na-akwaga mba ọzọ. Otu ụzọ bụ imepụta okporo ụzọ anụ ọhịa nke kwekọrọ na mmegharị anụmanụ. Ókèala mba na ndị ọzọ nwere ike ime ka imepụta ụzọ dị mgbagwoju anya.

Ihe ndị a na-ebute ụzọ maka nkesa ihe onwunwe[dezie | dezie ebe o si]

Ilekwasị anya n'akụkụ oke nke ụdị dị iche iche nwere ike ịdị elu na-ekwe nkwa nloghachi ngwa ngwa na itinye ego karịa ịgbasa akụ n'otu n'otu ma ọ bụ na-elekwasị anya na mpaghara obere ụdị dị iche iche mana mmasị ka ukwuu na ụdị ndụ dị iche iche.

Atụmatụ nke abụọ na-elekwasị anya na mpaghara ndị na-ejigide ọtụtụ ụdị dị iche iche mbụ ha, nke na-achọkarị mweghachi ma ọ bụ enweghị. Ndị a na-abụkarị ndị na-abụghị obodo mepere emepe, ndị na-abụghị ndị ọrụ ugbo. Ebe okpomọkụ na-adabakarị ụkpụrụ abụọ ahụ, n'ihi na ha nwere nnukwu ụdị dị iche iche na enweghị mmepe.

Ebe ndị a na-echebe[dezie | dezie ebe o si]

Ebe echedoro, gụnyere oke ọhịa na ihe nchekwa biosphere, na-arụ ọtụtụ ọrụ gụnyere maka inye nchebe anụ ọhịa na ebe obibi ha. Edobela mpaghara echedoro n'ụwa niile nwere ebumnuche nke ichekwa na ichekwa osisi na anụmanụ. Ụfọdụ ndị ọkà mmụta sayensị akpọọla mba ụwa ka ha wepụta dị ka ebe echedoro pasenti 30 nke mbara ụwa ka ọ na-erule 2030, na pasent 50 site na 2050, iji belata mpụ nke ụdị ndụ dị iche iche site na ihe ndị na-akpata anthropogenic. Ebumnuche nke ichekwa 30% nke mpaghara mbara ala n'afọ 2030 (30 site na 30) bụ ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ mba 200 nakweere na 2022 United Nations Biodiversity Conference. N'oge nkuchi (December 2022) 17% nke ala ala na 10% nke oke osimiri echekwara. N'ime nnyocha e bipụtara 4 Septemba 2020 na Sayensị Ọganihu Ndị nyocha ewepụtala mpaghara nwere ike inye aka iru oke nchekwa na ebumnuche ihu igwe.

Mpaghara echedoro na-echekwa ọdịdị na akụrụngwa ọdịnala ma na-enye aka n'ihe eji ebi ndụ, ọkachasị n'ọkwa mpaghara. E nwere n'elu 238 563 họpụtara echedoro ebe n'ụwa nile, Ẹkot 14.9 percent nke ala elu ala, dị iche iche na ha ndọtị, larịị nke nchebe, na ụdị njikwa (IUCN, 2018).

Pasentị nke oké ọhịa na mpaghara ndị iwu kwadoro (dị ka nke 2020).[38]

Ebe echekwara oke ọhịa bụ mpaghara mpaghara niile echedoro ebe akụkụ dị mkpa nke mpaghara ahụ bụ oke ọhịa. Nke a nwere ike ịbụ dum ma ọ bụ naanị akụkụ nke mpaghara echekwara. N'ụwa niile, pasent 18 nke oke ọhịa nke ụwa, ma ọ bụ karịa hectare 700, na-adaba n'ime mpaghara echekwabara nke iwu kwadoro dịka ogige ntụrụndụ mba, ebe nchekwa na ebe nchekwa egwuregwu.

Uru nke mpaghara echedoro gafere gburugburu ebe obibi na oge ha. Na mgbakwunye na ichekwa ọdịdị, mpaghara echedoro dị oke mkpa maka ichekwa nnyefe ogologo oge nke ọrụ gburugburu ebe obibi. Ha na-enye ọtụtụ uru gụnyere ichekwa mkpụrụ ndụ ihe nketa maka nri na ọrụ ugbo, inye ọgwụ na uru ahụike, inye mmiri, ntụrụndụ na njem nlegharị anya, na ime ihe dị ka ihe nchebe megide ọdachi. Na-abawanye ụba, enwere nnabata nke ụkpụrụ mmekọrịta akụ na ụba zuru oke nke gburugburu ebe obibi ndị a na nke ọrụ gburugburu ebe obibi ha nwere ike inye.

Ebe nchekwa oke ohia na-arụ ọtụtụ ọrụ dị mkpa gụnyere dịka onye na-eweta ebe obibi, ebe nchekwa, nri na ihe mkpụrụ ndụ ihe nketa, yana dịka nchekwa megide ọdachi. Ha na-ebuga ngwa ahịa kwụsiri ike nke ọtụtụ ngwa ahịa na ọrụ gburugburu ebe obibi. Ọrụ nke ebe echedoro, ọkachasị ebe nchekwa oke ohia, n'ibelata na ime mgbanwe maka mgbanwe ihu igwe ka amatawanyela n'ime afọ ole na ole gara aga. Ebe echedoro ọ bụghị naanị na-echekwa na sequester carbon (ya bụ, netwọk ụwa nke ebe echedoro na-echekwa ma ọ dịkarịa ala pasenti 15 nke carbon terrestrial), ma na-emekwa ka ụdị dị iche iche nwee ike ime mgbanwe na mgbanwe ihu igwe site n'inye ebe mgbaba na njem njem. Ebe echekwabara na-echebekwa ndị mmadụ pụọ na ihe omume ihu igwe na mberede ma belata ohere ha nwere na nsogbu ihu igwe na-ebute dịka idei mmiri na ụkọ mmiri ozuzo (UNEP-WCMC, 2016).

Ogige Ntụrụndụ Mba[dezie | dezie ebe o si]

Ogige ntụrụndụ mba bụ nnukwu ebe okike ma ọ bụ dị nso eke ewepụtara iji chekwaa nnukwu usoro gburugburu ebe obibi, nke na-enyekwa ntọala maka ndakọrịta gburugburu ebe obibi na ọdịbendị, ime mmụọ, sayensị, agụmakwụkwọ, ohere ntụrụndụ na ndị ọbịa. Ndị gọọmentị ma ọ bụ òtù nzuzo na-ahọrọ mpaghara ndị a iji chebe ọdịdị dị iche iche sitere n'okike yana usoro gburugburu ebe obibi ya na-akwado usoro gburugburu ebe obibi, na ịkwalite agụmakwụkwọ na ntụrụndụ. International Union for Conservation of Nature (IUCN), na World Commission on the Protected Area (WCPA), akọwaala "National Park" dị ka udi II nke ebe echedoro.

Ọ bụ gọọmentị mba ma ọ bụ steeti nwere ma na-elekọta ogige ntụrụndụ mba. N'ọnọdụ ụfọdụ, a na-etinye oke na ọnụọgụ ndị ọbịa kwere ka ịbanye na mpaghara ụfọdụ adịghị ike. A na-emepụta ụzọ ma ọ bụ okporo ụzọ ndị ahapụtara. A na-ahapụ ndị ọbịa ka ha banye naanị maka ebumnuche ọmụmụ, omenala na ntụrụndụ. A na-ahazi ọrụ ọhịa, ịhịa aka n'ahụ na ịchụ nta anụmanụ, machibidokwa nrigbu ebe obibi ma ọ bụ anụ ọhịa.

Ebe a na-edebe anụ ọhịa[dezie | dezie ebe o si]

Ebe nchekwa anụ ọhịa na-achọ naanị ichekwa ụdị anụmanụ ma nwee atụmatụ ndị a:

  1. Ọ bụghị iwu obodo nwere oke oke nke ebe nsọ.
  2. A machibidoro igbu, ịchụ nta ma ọ bụ ijide ụdị ọ bụla ma e wezụga ma ọ bụ n'okpuru nchịkwa nke ikike kachasị elu na ngalaba nke na-ahụ maka nlekọta nke ebe nsọ.
  3. Enwere ike ịhapụ ikike nkeonwe.
  4. Enwere ike ịhapụ oke ọhịa na ojiji ndị ọzọ.

Ogige ndị dị n'oké ọhịa[dezie | dezie ebe o si]

Enwere ihe dị ka nde hekta 726 nke ọhịa na mpaghara echedoro gburugburu ụwa. N'ime mpaghara isii bụ isi n'ụwa, South America nwere oke oke ọhịa na mpaghara echedoro, pasent 31.

Oke ọhịa ndị a na-ekere òkè dị mkpa n'ịkwado ihe karịrị 45,000 floral na 81,000 ụdị anụ ọhịa nke 5150 floral na 1837 ụdị anụ ọhịa dị n'ụwa. Tụkwasị na nke ahụ, e nwere ụdị osisi 60,065 dị iche iche n'ụwa. A na-akpọ ụdị osisi na anụmanụ ndị anọghị n'otu mpaghara mpaghara ebe a na-akpọ endemic ụdị. N'ime oke ọhịa, ikike ime ihe dịka ịchụ nta na ịta nri ka a na-enye mgbe ụfọdụ ndị obodo bi n'akụkụ oke ọhịa, bụ ndị na-akwado ihe ha ji ebi ndụ nke obere ma ọ bụ kpamkpam site na akụrụngwa ma ọ bụ ngwaahịa ọhịa. Oke ọhịa ndị a na-edoghị anya na-ekpuchi pasent 6.4 nke mkpokọta oke ọhịa ma ejiri njirimara ndị a mara ha:

  1. Ha bụ nnukwu ọhịa a na-apụghị ịbanye.
  2. Ọtụtụ n'ime ndị a enweghị ọrụ.
  3. Ha dịchaghị mkpa na gburugburu ebe obibi na akụ na ụba.

Ihe dị ka nde hectare 50 (ma ọ bụ 24%) nke ala ọhịa Europe ka echedoro maka ihe dị iche iche dị ndụ na nchekwa ala. Oke ọhịa e kenyere maka ala, mmiri, na ọrụ gburugburu ebe obibi ndị ọzọ gbara gburugburu hectare 72 (32% nke mpaghara ọhịa Europe).

Nzọụkwụ iji chekwaa ọhịa[dezie | dezie ebe o si]

  1. Ekwesịrị ịgbaso nnukwu usoro mkpogharị osisi/ịkụ osisi.
  2. Ekwesịrị iji ụzọ ndị ọzọ na-emetụta gburugburu ebe obibi nke ike mmanụ ọkụ dị ka gas biogas na-abụghị osisi.
  3. Ọnwụ nke ụdị ndụ dị iche iche n'ihi ọkụ ọhịa bụ nnukwu nsogbu, ọ dị mkpa ka e mee ngwa ngwa iji gbochie ọkụ ọhịa.
  4. Ịta nri nke ehi nwere ike imebi oke ohia. Ya mere, ekwesịrị ịme ihe ụfọdụ iji gbochie ịta nri nke ehi.
  5. Ekwesịrị ka amachibido ịchụ nta na ịchụ nta.

Ogige ntụrụndụ[dezie | dezie ebe o si]

N'ogige ụmụ anụmanụ ma ọ bụ zoos, a na-edobe anụmanụ dị ndụ maka ntụrụndụ ọha, agụmakwụkwọ na nchekwa. Ụlọ anụ ọhịa nke oge a na-enye ụlọ ọgwụ anụmanụ, na-enye ohere maka ụdị egwu dị egwu ịmụba na ndọrọ n'agha ma na-ewukwa gburugburu ebe obibi nke na-eme ka ebe obibi nke ụmụ anụmanụ nọ na-elekọta ha. Zoos na-ekere òkè dị ukwuu n'ịmepụta mmata gbasara mkpa ọ dị ichekwa ihe okike.

Ubi ahịhịa[dezie | dezie ebe o si]

N'ime ubi osisi botanical, a na-akụ osisi ma gosipụta ya maka ebumnuche sayensị na agụmakwụkwọ. Ha na-agụnye nchịkọta osisi ndị dị ndụ, ndị toro n'èzí ma ọ bụ n'okpuru iko na griin haus na ebe nchekwa. Ọzọkwa, ogige osisi nwere ike ịgụnye mkpokọta ahịhịa mịrị amị ma ọ bụ herbarium yana akụrụngwa dị ka ọnụ ụlọ nkuzi, ụlọ nyocha, ọba akwụkwọ, ebe ngosi nka na ihe ọkụkụ nnwale ma ọ bụ nyocha.

Ọrụ ọha mmadụ[dezie | dezie ebe o si]

Mgbanwe na-agbanwe agbanwe[dezie | dezie ebe o si]

N'afọ 2019, nchịkọta maka ndị na-eme amụma maka ọmụmụ ihe kacha ukwuu, nke zuru oke ruo ụbọchị nke ọrụ dị iche iche na gburugburu ebe obibi, Nkwupụta Nleba anya zuru ụwa ọnụ na Ọrụ dị iche iche na gburugburu ebe obibi, nke Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (IPBES) bipụtara. O kwuru na "ọnọdụ okike adaala n'ọsọ a na-enwetụbeghị ụdị ya na ngwa ngwa". Iji dozie nsogbu ahụ, ụmụ mmadụ ga-achọ mgbanwe mgbanwe, gụnyere ọrụ ugbo na-adịgide adịgide, mbelata oriri na mkpofu, oke ịkụ azụ na njikwa mmiri na-arụkọ ọrụ ọnụ.

Sayensị ụmụ amaala[dezie | dezie ebe o si]

Sayensị ụmụ amaala, nke a makwaara dị ka nsonye ọha na eze na nyocha sayensị, ejirila ya mee ihe na sayensị gburugburu ebe obibi ma bụrụkwa nke a ma ama na ọnọdụ metụtara ụdị ndụ dị iche iche. E jiriwo ya mee ka ndị ọkà mmụta sayensị nwee ike itinye ọha na eze n'ịchọpụta ihe dị iche iche dị ndụ, si otú ahụ mee ka ndị ọkà mmụta sayensị nwee ike ịnakọta data nke ha agaraghị enwe ike inweta. Nnyocha ntanetị nke ndị sonyere 1,160 CS gafere ọrụ sayensị ụmụ amaala 63 dị iche iche na Europe, Australia na New Zealand kọrọ mgbanwe dị mma na (a) ọdịnaya, usoro na ọdịdị nke ihe ọmụma sayensị, (b) nkà nke nyocha sayensị, (c) nrụpụta onwe onye. maka sayensị na gburugburu ebe obibi, (d) mmasị na sayensị na gburugburu ebe obibi, (e) mkpali maka sayensị na gburugburu ebe obibi na (f) omume maka gburugburu ebe obibi.

Ndị na-ahụ maka ọrụ afọ ofufo enyela nnukwu aka na ihe ọmụma dị n'ala gbasara ụdị ndụ dị iche iche, na mmụba na-adịbeghị anya na nkà na ụzụ enyerela aka ịbawanye ọsọ na ogo ihe omume sitere na isi mmalite ụmụ amaala. Ọmụmụ ihe ọmụmụ 2016 nke e bipụtara na Nchekwa bayoloji debara nnukwu onyinye nke ndị ọkà mmụta sayensị nwa amaala na-enyelarị na data nke Global Biodiversity Information Facility (GBIF) na-agbaziri. N'agbanyeghị oke ụfọdụ nke nyocha ọkwa dataset, o doro anya na ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ ọkara nke ndekọ ihe omume niile ekesara site na netwọk GBIF sitere na datasets nwere nnukwu onyinye afọ ofufo. Ọtụtụ nyiwe n'ọ̀tụ̀tụ̀ zuru ụwa ọnụ, gụnyere iNaturalist na eBird na-enyere ndekọ ndekọ na ikekọrịta.

Ọnọdụ iwu[dezie | dezie ebe o si]

A na-arụ ọrụ dị ukwuu iji chekwaa njirimara okike nke Hopetoun Falls, Australia ka ọ na'ihu na ikwe ka ndị nleta nweta.

Mba Nile[dezie | dezie ebe o si]

  • Nkwekọrịta Mba Ndị Dị n'Otu Maka Ịdịiche Dị Ndụ (1992) na Protocol Cartagena na Biosafety;
  • Mgbakọ maka Azụmahịa Mba Nile n'Anụmanụ dị n'Edangered (CITES);
  • Mgbakọ Ramsar (ala mmiri);
  • Mgbakọ Bonn na ụdị ndị na-akwaga mba ọzọ;
  • Nkwekọrịta UNESCO gbasara nchekwa nke ihe nketa ọdịnala na okike ụwa (na-apụtaghị ìhè site n'ichekwa ebe obibi dị iche iche)
  • UNESCO Global Geoparks
  • Mgbakọ mpaghara dịka Mgbakọ Apia
  • Nkwekọrịta abụọ dị ka Japan-Australia Migratory Bird Agreement.

Nkwekọrịta zuru ụwa ọnụ dị ka Convention on Biological Diversity, na-enye "ikike nke mba maka akụrụngwa ndu" (ọ bụghị ihe onwunwe). Nkwekọrịta ndị a na-eme ka mba dị iche iche "ichekwa ụdị ndụ dị iche iche", "ịmepụta akụrụngwa maka nkwado" na "kekọrịta uru" sitere na ojiji ha. Mba dị iche iche nke na-enye ohere bioprospecting ma ọ bụ nchịkọta ngwaahịa sitere n'okike, na-atụ anya òkè nke uru karịa ikwe ka onye ma ọ bụ ụlọ ọrụ na-achọpụta/na-erigbu akụ ahụ jide ha na nzuzo. Bioprospecting nwere ike ịghọ ụdị biopiracy mgbe anaghị asọpụrụ ụkpụrụ ndị dị otú ahụ.

Ụkpụrụ ọbụbụeze nwere ike ịdabere n'ihe amara nke ọma dị ka Agreements Access and Benefit Sharing (ABAs). Nkwekọrịta maka ịdị iche iche dị ndụ na-egosi nkwenye doro anya n'etiti obodo isi mmalite na onye na-anakọta ihe, iji guzobe akụ a ga-eji na ihe na iji dozie na nkwekọrịta ziri ezi na oke uru.

Na 19 nke Disemba 2022, n'oge 2022 United Nations Biodiversity Conference mba ọ bụla n'ụwa, ewezuga United States na Holy See, bịanyere aka na nkwekọrịta nke gụnyere ichebe 30% nke ala na oke osimiri site na 2030 (30 site na 30). ) na ebumnuche 22 ndị ọzọ ezubere iji belata mfu nke ụdị ndụ dị iche iche. Nkwekọrịta ahụ gụnyekwara iweghachite 30% nke gburugburu ebe obibi mebiri emebi na ịba ụba ego maka ihe gbasara ụdị ndụ dị iche iche.

Njikọ Europe[dezie | dezie ebe o si]

Na Mee 2020, European Union bipụtara Strategy Biodiversity Strategy maka afọ 2030. Usoro ihe dị iche iche nke ihe dị ndụ bụ akụkụ dị mkpa nke atụmatụ mbelata mgbanwe ihu igwe nke European Union. Site na 25% nke mmefu ego Europe nke ga-aga ịlụso mgbanwe ihu igwe ọgụ, nnukwu akụkụ ga-aga iji weghachi ihe dị iche iche dị iche iche na ihe ngwọta sitere n'okike.

EU Biodiversity Strategy maka 2030 gụnyere ebumnuche ndị a:

  • Chebe 30% nke oke osimiri na 30% nke ókèala ala karịsịa ọhịa ochie.
  • Kụọ osisi ijeri 3 n'afọ 2030.
  • Weghachite ma ọ dịkarịa ala kilomita 25,000 nke osimiri, yabụ na ha ga-enwe ike iru.
  • Belata ojiji nke ọgwụ na-egbu egbu site na 50% site na 2030.
  • Mụbaa ọrụ ugbo Organic. N'ime mmemme EU jikọtara site na Farm ruo ndụdụ, ekwuru na ebumnuche ahụ na-eme 25% nke ọrụ ugbo EU organic, site na 2030.
  • Mmụba ụdị ndụ dị iche iche na ọrụ ugbo.
  • Nye ijeri euro 20 kwa afọ maka okwu a ma mee ka ọ bụrụ akụkụ nke omume azụmahịa.

Ihe dị ka ọkara nke GDP zuru ụwa ọnụ dabere na okike. Na Europe, ọtụtụ akụkụ nke akụ na ụba na-emepụta trillions nke euro kwa afọ na-adabere na ọdịdị. Uru nke Natura 2000 naanị na Europe bụ €200 – €300 ijeri kwa afọ.

Iwu mba[dezie | dezie ebe o si]

A na-eburu ụdị dị iche iche n'uche na ụfọdụ mkpebi ndọrọ ndọrọ ọchịchị na ikpe:

  • Mmekọrịta dị n'etiti iwu na gburugburu ebe obibi bụ ihe ochie nke na-enwekwa nsonaazụ maka ụdị ndụ dị iche iche. Ọ metụtara ikike nkeonwe yana nke ọha. Ọ nwere ike kọwapụta nchedo maka gburugburu ebe obibi egwu, kamakwa ụfọdụ ikike na ọrụ (dịka ọmụmaatụ, ikike ịkụ azụ na ịchụ nta). [Ihe ndekọ achọrọ]
  • Iwu gbasara ụdị dị iche iche bụ nso nso a. Ọ na-akọwapụta ụdị ndị a ga-echekwaba n'ihi na enwere ike ịla ha n'iyi egwu. Iwu U.S. Edangered Species Act bụ ihe atụ nke mbọ iji lebara okwu "iwu na ụdị" anya.
  • Iwu gbasara ọdọ mmiri mkpụrụ ndụ ihe nketa dị naanị ihe dị ka otu narị afọ. Ụzọ ime ụlọ na usoro ọmụmụ ihe ọkụkụ abụghị ihe ọhụrụ, mana ọganihu na nkà mmụta mkpụrụ ndụ ihe nketa emeela ka iwu siri ike na-ekpuchi nkesa nke mkpụrụ ndụ ihe nketa gbanwetụrụ, ikike mkpụrụ ndụ ihe nketa na ikike ikike. Gọọmenti na-agbasi mbọ ike ikpebi ma ha ga-elekwasị anya dịka ọmụmaatụ, mkpụrụ ndụ ihe nketa, genome, ma ọ bụ ntule na ụdị. [Ihe ndekọ achọrọ]

Enwetabeghị nkwenye n'ụdị maka iji ihe dị iche iche dị ndụ dịka ụkpụrụ iwu, agbanyeghị. Bosselman na-arụ ụka na e kwesịghị iji ihe ndị dị ndụ dị iche iche mee ihe dị ka ụkpụrụ iwu kwadoro, na-ekwu na akụkụ ndị fọdụrụ nke ejighị n'aka sayensị na-eme ka mkpofu nchịkwa na-adịghị anabata ma na-abawanye ịgba akwụkwọ na-enweghị ịkwalite ebumnuche nchekwa.

India gafere Iwu Diversity Diversity na 2002 maka ichekwa ụdị dị iche iche nke ndu na India. Iwu ahụ na-enyekwa usoro maka ikekọrịta nha anya nke uru site na iji akụrụngwa ọdịnala na ihe ọmụma.

Hụkwa[dezie | dezie ebe o si]

 

Bioversity International

  1. ↑ Bautista (2005). "What species should we study next?". Bulletin of the British Ecological Society 36 (4): 27–28. 
  2. ↑ Morand (1 September 2010). [[[:Àtụ:Google books]] The Biogeography of Host-Parasite Interactions]. Oxford University Press, 93–94. ISBN 978-0-19-956135-3. Retrieved on 28 June 2011. 
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 Cardinale (March 2011). "The functional role of producer diversity in ecosystems". American Journal of Botany 98 (3): 572–592. DOI:10.3732/ajb.1000364. PMID 21613148. 
  4. ↑ "A Durable Yet Vulnerable Eden in Amazonia", Dot Earth blog, New York Times, 20 January 2010. Retrieved on 2 February 2013.
  5. ↑ Margot S. Bass (2010). "Global Conservation Significance of Ecuador's Yasuní National Park". PLOS ONE 5 (1): e8767. DOI:10.1371/journal.pone.0008767. PMID 20098736. 
  6. ↑ Global Forest Resource Assessment 2020 (en). www.fao.org. Retrieved on 2023-01-30.
  7. ↑ The State of the World's Forests 2020: Forests, biodiversity and people [EN/AR/RU - World | ReliefWeb] (en). reliefweb.int. Retrieved on 2023-01-30.
  8. ↑ White (1887). "[[[:Àtụ:Google books]] letter xx]", The Natural History of Selborne: With A Naturalist's Calendar & Additional Observations. Scott. 
  9. ↑ Rosing (2010). "No climate paradox under the faint early Sun". Nature 464 (7289): 744–747. DOI:10.1038/nature08955. PMID 20360739. 
  10. ↑ 10.0 10.1 Hautmann (2015). "Competition in slow motion: the unusual case of benthic marine communities in the wake of the end-Permian mass extinction". Palaeontology 58 (5): 871–901. DOI:10.1111/pala.12186. 
  11. ↑ 11.0 11.1 11.2 Markov (2008). "Hyperbolic growth of marine and continental biodiversity through the phanerozoic and community evolution". Journal of General Biology 69 (3): 175–194. PMID 18677962. 
  12. ↑ 12.0 12.1 Markov (2007). "Phanerozoic marine biodiversity follows a hyperbolic trend". Palaeoworld 16 (4): 311–318. DOI:10.1016/j.palwor.2007.01.002. 
  13. ↑ 13.0 13.1 Wilson (1 January 2002). [[[:Àtụ:Google books]] The Future of Life]. Alfred A. Knopf. ISBN 978-0-679-45078-8. 
  14. ↑ Costanza (1997). "The value of the world's ecosystem services and natural capital". Nature 387 (6630): 253–260. DOI:10.1038/387253a0. 
  15. ↑ 15.00 15.01 15.02 15.03 15.04 15.05 15.06 15.07 15.08 15.09 15.10 15.11 15.12 15.13 15.14 Cardinale (2012). "Biodiversity loss and its impact on humanity". Nature 486 (7401): 59–67. DOI:10.1038/nature11148. PMID 22678280. 
  16. ↑ Letourneau (1 January 2011). "Does plant diversity benefit agroecosystems? A synthetic review". Ecological Applications 21 (1): 9–21. DOI:10.1890/09-2026.1. PMID 21516884. 
  17. ↑ (1 January 2009) in Futuyma: [[[:Àtụ:Google books]] Annual Review of Ecology, Evolution and Systematics: Vol 40 2009]. Palo Alto, Calif.: Annual Reviews, 573–592. ISBN 978-0-8243-1440-8. 
  18. ↑ Philpott (1 October 2009). "Functional richness and ecosystem services: bird predation on arthropods in tropical agroecosystems". Ecological Applications 19 (7): 1858–1867. DOI:10.1890/08-1928.1. PMID 19831075. 
  19. ↑ Van Bael (Apr 2008). "Birds as predators in tropical agroforestry systems". Ecology 89 (4): 928–934. DOI:10.1890/06-1976.1. PMID 18481517. 
  20. ↑ Vance-Chalcraft (1 November 2007). "The Influence of Intraguild Predation on Prey Suppression and Prey Release: A Meta-analysis". Ecology 88 (11): 2689–2696. DOI:10.1890/06-1869.1. PMID 18051635. 
  21. ↑ 21.0 21.1 21.2 21.3 Quijas (1 November 2010). "Plant diversity enhances provision of ecosystem services: A new synthesis". Basic and Applied Ecology 11 (7): 582–593. DOI:10.1016/j.baae.2010.06.009. 
  22. ↑ Levine (6 September 2004). "A meta-analysis of biotic resistance to exotic plant invasions". Ecology Letters 7 (10): 975–989. DOI:10.1111/j.1461-0248.2004.00657.x. 
  23. ↑ Hassan (2006). [[[:Àtụ:Google books]] Ecosystems and human well-being: current state and trends : findings of the Condition and Trends Working Group of the Millennium Ecosystem Assessment]. Island Press. ISBN 978-1-55963-228-7. 
  24. ↑ Vandermeer (2011). [[[:Àtụ:Google books]] The Ecology of Agroecosystems]. Jones & Bartlett Learning. ISBN 978-0-7637-7153-9. 
  25. ↑ Bommarco (2013). "Ecological intensification: harnessing ecosystem services for food security". Trends in Ecology and Evolution 28 (4): 230–238. DOI:10.1016/j.tree.2012.10.012. PMID 23153724. 
  26. ↑ Ramanujan. "Study: Loss of species is bad for your health", Cornell Chronicle, 2 December 2010. Retrieved on 20 July 2011.
  27. ↑ Drinking-water. World Health Organization.
  28. ↑ COHAB Initiative: Biodiversity and Human Health – the issues. Cohabnet.org. Archived from the original on 5 September 2008. Retrieved on 21 June 2009.
  29. ↑ World Wildlife Fund (WWF): "Arguments for Protection" website. Wwf.panda.org. Retrieved on 24 September 2011.
  30. ↑ Roopesh (10 February 2008). "Marine organisms: Potential Source for Drug Discovery". Current Science 94 (3). 
  31. ↑ Dhillion (2002). "Bioprospecting: Effects on environment and development". Ambio 31 (6): 491–493. DOI:[0491:beoead2.0.co;2 10.1639/0044-7447(2002)031[0491:beoead]2.0.co;2]. PMID 12436849. 
  32. ↑ Cole (16 July 2005). "Looking for new compounds in sea is endangering ecosystem". BMJ 330 (7504). DOI:10.1136/bmj.330.7504.1350-d. PMID 15947392. 
  33. ↑ COHAB Initiative – on Natural Products and Medicinal Resources. Cohabnet.org. Archived from the original on 25 October 2017. Retrieved on 21 June 2009.
  34. ↑ Corporate Biodiversity Accounting. See also: Making the Natural Capital Declaration Accountable.
  35. ↑ LOSEY (1 January 2006). "The Economic Value of Ecological Services Provided by Insects". BioScience 56 (4): 311. DOI:[311:TEVOES2.0.CO;2 10.1641/0006-3568(2006)56[311:TEVOES]2.0.CO;2]. 
  36. ↑ Grantham (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity". Nature Communications 11 (1). DOI:10.1038/s41467-020-19493-3. PMID 33293507. 
  37. ↑ Millennium Ecosystem Assessment (2005). World Resources Institute, Washington, DC. Ecosystems and Human Well-being: Biodiversity Synthesis
  38. ↑ (2020) The State of the World's Forests 2020. In brief – Forests, biodiversity and people. Rome, Italy: FAO & UNEP. DOI:10.4060/ca8985en. ISBN 978-92-5-132707-4. text was added from this source which has a Wikipedia-specific licence statement
Ewepụtara na https://ig.wikipedia.org/w/index.php?title=Biodiversity&oldid=113353