Dadasare Abdullahi
| ụdịekere | nwanyị  |
|---|---|
| mba o sị | Naijiria |
| aha enyere | Q108587854 |
| aha ezinụlọ ya | Abdullahi |
| ụbọchị ọmụmụ ya | 1918 |
| Ebe ọmụmụ | Adamawa Steeti |
| Ụbọchị ọnwụ ya | 1984 |
| asụsụ ọ na-asụ, na-ede ma ọ bụ were na-ebinye aka | Bekee, pidgin Naịjirịa, Asụsụ Hausa, Asụsụ Fula |
| ọrụ ọ na-arụ | essayist, onye ntaakụkọ, odee akwụkwọ, nurse |
| ebe agụmakwụkwọ | Horton General Hospital |
Maimuna Dada-Sare Abdullahi MON (1918-1984) bụ onye edemede Naijiria, nọọsụ, onye nkuzi na onye nta akụkọ nke ndị Fulani. Mmekọrịta ịhụnanya ya na Rupert East, onye edemede na onye nkuzi nke Britain, na-agbagha echiche ọdịbendị na mmekọrịta mmadụ na ibe ya nke Colonial Northern Naijiria.
Ndụ
[dezie | dezie ebe o si]A mụrụ Dadasare (okwu Fulfulde maka nwunye ma ọ bụ nne nke ụlọ) n'ezinụlọ nwere ihe ùgwù na Gola na mpaghara Bajama nke Adamawa. Mgbe ọ ka bụ nwata, ezinụlọ ya kwagara Jambutu na Adamawa. [1]'akwụkwọ ya It Can Now Be Told, o dere na oge ọ bụ nwata jupụtara na obi ụtọ tupu a tọọrọ ya.
Ntọrọ
[dezie | dezie ebe o si]N'ime njem na 1929 na Gola ya na onye ikwu ya, a tọọrọ ya n'iwu nke onye isi obodo Britain nke chọrọ nwa agbọghọ Fulani. Nwa nwanne nne ya nke tọrọ ya, onye ya na ya mere njem na Gola, so na nhazi na mmezu nke ịtọrọ ya Ọ dị naanị afọ iri na otu n'oge ahụ. Onye uwe ojii nyere iwu ka a tọọrọ ụmụ agbọghọ Fulani atọ a tọọrọ na ha bụ nke ọ kpọpụtara Dadasare n'ime ha [2]
Mgbalị ịgbapụ
[dezie | dezie ebe o si]Ezinụlọ ya nọ na Jambutu jiri ngwá agha mee ihe ma yie egwu ịwakpo Gola iji napụta ya mana ụfọdụ ndị ezinụlọ ya rịọrọ ezinụlọ ahụ ka ha ghara iji ime ihe ike mee ihe kama ka ha buru ụzọ gwa onye ọrụ ahụ okwu. Ndị ọchịchị na achị ala ahụ na isi ụlọ ọrụ mpaghara dị na Yola malitere nyocha na nyocha. Mgbe emechara nyocha ha, ha jụrụ Dadasare ma ọ chọrọ ịlaghachi n'ụlọ ma ọ bụ soro onye tọọrọ ya nọrọ. A jụrụ ya ọtụtụ ugboro ma oge ọ bụla o kwupụtara ọchịchọ ya ịlaghachi n'aka nne ya. [2]'agbanyeghị ọchịchọ doro anya ya, ndị ọchịchị Britain nyere ya iwu ka ọ nọrọ na onye tọọrọ ya. N'etiti ụbọchị n'oge na adịghị anya mgbe mkpebi a gasịrị, ọ nwara ịgbapụ mgbe ndị nche na ehi ụra. Ọ nọrọ n'abalị n'ime ọhịa na njem ya n'ụlọ na Jambutu. Ndị uwe ojii na achị mba ahụ mechara chọta ya wee kpọghachi ya n'ụlọ onye uwe ojii ahụ. [2]'ihi mgbalị ya ịgbapụ, e wepụrụ nwanne nna ya, onye bụ onye isi distrikti nke Gola, n'ọkwa ya na ndị ikwu ya ndị ọzọ, ọkachasị ụmụ nwanyị, gbapụrụ Gola n'ihi egwu nke ịtọrọ ha.
Gbalaga Benue ma mesịa laghachi Adamawa
[dezie | dezie ebe o si]E zigara onye tọọrọ ya na Ibbi na mpaghara Benue n'oge na adịghị anya mgbe nke ahụ gasịrị, ọ kpọọrọ ya. Na Ibbi, ọ rụrụ ọrụ dị ka 'onye na elekọta' ndị ọrụ ahụ maka ọtụtụ ndị ọbịa ya na Europe. N'oge a, ọ nabatara ọdịnihu ya ma gbalịa ime nke ọma n'ọnọdụ ya. Ruo afọ atọ, o ji ya mee ihe dị ka ohu mmekọahụ nke mesịrị mee ka onye ọrụ ahụ mụọ nwa. Ọrụ onye ọrụ ahụ na Naịjirịa kwụsịrị n'oge na adịghị anya mgbe nke ahụ gasịrị wee laghachi England na ahapụ ya na nwatakịrị ahụ. Ọ gwara Dadasare na ọ ga-alaghachi nakwa na ọ gafere ịlaghachi n'aka nne ya na Adamawa. [2][3] njem ọ laghachiri Adamawa na Osimiri Benue, nwa ya nwụrụ n'ọrịa ịba. N'akwụkwọ ya, ọ na akọwa:
Anọ m n'abalị n'otu obere ebe a na-akpọ Bajabure. Anụ anwụnta jupụtara ebe niile. A tara nwa m nke ukwuu n'abalị ahụ dum. Ọ butere <Abụ class="cx-link" data-linkid="92" href="./Malaria" id="mwMg" rel="mw:WikiLink" title="Malaria">ịba ngwa ngwa, ebe ọ bụ na ọ bụghị ike ma enweghị m ike ịgakwuru dọkịta, ọ nwụrụ n'aka m na Song n'ụzọ Gola. Agaghị m ekwu maka ihe omume a. Ọ bụ naanị nne nwere ike ịmata otú mmetụta m si dị.[1]
Mmekọrịta ya na Rupert East
[dezie | dezie ebe o si][2]'oge na adịghị anya mgbe ọ laghachiri n'ụlọ, ndị ikwu ya lụrụ ya nwoke nọ n'obodo ahụ. Atụmanya a jupụtara na Dadasare "n'ọchịchịrị" dịka o kwuru n'akwụkwọ ya. [1] gara n'ihu dee na ọ bụghịzi "nwatakịrị a na eburu n'ụzọ na ezighị ezi" nakwa na "ihe gbanwere n'ụzọ dị ukwuu ma mee ka ọhụụ m gbasaa". Dadasare tụfuru ndụ ya na onye tọọrọ ya n'oge na adịghị anya ka ọ na enweta ihe ùgwù na ihe okomoko pụrụ iche. N'afọ 1933, Dr. Rupert East kpọrọ Dadasare ka ya na ya biri na Zaria, 500 kilomita site na Gola. Ọ zutere Rupert East n'etiti ndị ntọ ya. Ọ hụrụ ya n'anya mgbe ahụ ma kụziere ya Fulfulde (asụsụ ala nna ya). Ozugbo ahụ, ọ nabatara òkù ya wee malite ịkwadebe izute ya na Zaria. Rupert East na elekọta ụlọ ọrụ Northern Region Literature Agency (Gaskiya Corporation). [3] dị afọ 35 ma ọ dị afọ 15 n'oge a kpọrọ ya. Dadasare, n'akwụkwọ ncheta ya, kọwara mkpebi ya ịkwaga na Dr East, onye ọ kpọrọ Jaumusare (Nwunye ụlọ):
N'oge a, a tọọrọghị m. Ekpebiri m n'onwe m ịga n'ebe nwoke m chere na m nwere ike ịhụ n'anya na onye, ejighị m n'aka, nwere ezigbo mmetụta maka m. Anaghị m atụ aro, ugbu a ma ọ bụ mgbe e mesịrị, ịkọwa mmekọrịta onwe onye nke toro n'etiti Jaumu-sare na onwe m. Ndị hụrụ n'anya nke ukwuu agaghị achọ ka a gwa ha, ndị na-enweghịkwa ha, enweghị ike ịghọta ha.[4]
Mmekọrịta [5] bụ nke na ese okwu nke mere ka ọtụtụ ịkọ nkọ na asịrị. [3] bụ onye na elekọta ụlọ ahụ, ebe ọ na enye ndị ọbịa ya obi ụtọ nke gụnyere ndị edemede, ndị na ese ihe na ndị ọrụ gọọmentị. Ọ chọtara ya onye nkuzi nke kụziiri ya otu esi agụ na ide na Bekee Ndị Hausa site na iji mkpụrụedemede Latin. N'oge na adịghị anya, ọ malitere inwe mmasị ịgụ akwụkwọ karịsịa n'asụsụ Hausa. Ọ gụrụ nsụgharị Bible nke Hausa ugboro atọ n'agbanyeghị na ọ bụ onye Alakụba n'onwe ya. [2] na enwekwa mmasị ịgụ akụkọ ifo Bekee ma nwee mmasị na Jane Austen. Ọwụwa Anyanwụ mesoro Dadasare [2] ka nwunye ya ma nwee ihe ùgwù, ùgwù na ike niile nke bịara site n'ịbụ di nke onye ọrụ ọchịchị. Onye mmekọ Rupert East, Maazị H.P. Elliot kwuru nke a n'ihe ndekọ ya:
East siri ọnwụ na a ga-anabata ya na ụlọ ọrụ ha nke ndị Europe dịka onye ọ bụla ọzọ. O mesoro ya dị ka nwunye ma bụrụ onye ọbịa n'ụlọ ha.[5][6]
Na 1951, Rupert East laghachiri na UK na nwunye ọhụrụ ya, Jacqueline de Neyer, mechara mụọ ụmụ abụọ, mana ọ ka na-enwe mkparịta ụka na Dadasare. Ọ gara leta ya n'ụlọ ha dị na Wiltshire ọtụtụ oge ka ọ na-aga ezumike na England. H.P. Elliott, bụkwa n'ime ihe ndekọ ya, kọrọ:
M ka na-achọta ụkwụ m n'ọrụ a siri ike mgbe ozi ruru m otu ụbọchị ngwa ngwa ịkpọ Dada Sare. Ahụrụ m ya n'anya mmiri. 'Eji m n'aka na ihe dị egwu mere di m' ka o kwuru. Emere m ike m iji mee ka obi dajụọ ya na ịkasi ya obi, mana ekwenyere m. Rupert si Sudan na Egypt na enyi ya DO [onye ọrụ mpaghara] na-ala. Anyị mụtara ụbọchị ole na ole ka e mesịrị na e gburu DO na Rupert merụrụ ahụ nke ukwuu n'ihe mberede ụgbọ okporo ígwè dị n'okporo ụzọ ụgbọ okporo ígwè dị n'etiti Cairo na Tel Aviv. Dada Sare kwuru eziokwu. Ọ bụ mmetụta ‘psychic’—naanị otu ụdị ya m zutere na Nigeria. Ọ bụ nwanyị mara mma nke mechara bụrụ onye ọrụ agụmakwụkwọ wee nwụọ, a kwanyere ugwu nke ukwuu na nso nso a n'obodo Adamawa..[6]
[7] [5] nwụsịrị na 1975, ọ hapụrụ ya "nnukwu ego".
Ọrụ
[dezie | dezie ebe o si]N'oge Dadasare na Rupert East na Zaria n'oge ngwụcha afọ 1930, ọ rụrụ ọrụ dị ka onye nta akụkọ na Gaskiya Corporation nke na ebipụta Gaskiya Tafi Kwabo kwa izu. Tupu ọ rụọ ọrụ n'ebe ahụ, Dadasare bụ onye na agụ akwụkwọ akụkọ kwa izu. Ọ na edekarị onye nchịkọta akụkọ akwụkwọ ozi na mbipụta dị iche iche, na-abụkarị n'okpuru aha nzuzo. O mere mkpesa n'otu oge maka enweghị ụlọ ọgwụ n'obodo Zaria na Tudun Wada jupụtara na ya. Nke a mere ka ndị ọchịchị na achị mba ahụ na ewe iwe ma na achọ ịta onye edemede ahụ ahụhụ, onye ha na enweghị ike ịchọta. Otú ọ dị, ọ dugara ha n'ịtọ ntọala ụlọ ọgwụ na Zaria na Tudun Wada. Gaski[8] Corporation mechara were ya n'ọrụ.
Ya na ndị edemede na ndị nta akụkọ a ma ama n'asụsụ Hausa dị ka Abubakar Imam, onye bụ onye nchịkọta akụkọ, na Nuhu Bamalli rụkọrọ ọrụ. [9] dere banyere okwu ndị dị na akwụkwọ akụkọ ahụ, na-elekwasị anya na nsogbu ụmụ nwanyị. N'afọ 1946, ụlọ ọrụ Gaskiya malitere Jakadiyya, akwụkwọ akụkọ e mere maka ụmụ nwanyị. Ọ ghọrọ ihe a ma ama n'ọtụtụ ebe n'ihi Dadasare. O guzobere peeji ụmụ nwanyị ebe o dere isiokwu banyere ụmụ nwanyị na aga nke ọma dị ka Elizabeth Fry na Florence Nightingale. O dekwara edemede banyere ịdị ọcha na nlekọta ụmụaka. [8] bụkwa onye edemede nwanyị jikọtara ya na ndị na agụ akwụkwọ nwanyị n'ihi na ọ naghị ahụkebe ịchọta onye edemede inyom ma ọ bụ onye nta akụkọ n'ọhịa ndị nwoke na achịkwa.
N'oge Agha Ụwa nke Abụọ, ọ ghọrọ onye nọọsụ afọ ofufo n'ụlọ ọgwụ Mission dị na Wusasa. N'ihi ahụmịhe ya na ndị ozi ala ọzọ, ọ ghọrọ Onye Kraịst ma mee ya baptizim n'oge na adịghị anya. [9] [5] dị, ekpere agbụrụ nke boro ndị Fulani ụta maka ịgba Ndị Kraịst ohu mere ka ọ laghachi na Islam afọ ole na ole ka e mesịrị.
Na Disemba 1949, ọ hapụrụ England iji zụọ ịbụ onye nọọsụ ruo afọ isii. [10] zụrụ na Horton General Hospital dị na Banbury ma mesịa kwaga Plainstow Maternity Hospital dị na London ruo 1955. Ọ bụ n'oge a ka Rupert East lụrụ naanị nwunye ya, onye Belgium na-ese ihe Jacqueline de Neyer, onye ọ zutere na Gaskiya Corporation. Tupu ya enwee ike ịlaghachi Naịjirịa, Rupert East ahapụla mba ahụ wee laghachi England na-amanye Dadasare ka ọ gaa n'ihu na ndụ ya. [5] mechara bụrụ onye nọọsụ debanyere aha n'ụlọ ọgwụ gọọmentị dị na Zaria wee ruo ọkwa nke matron.
Dadasare mechara bụrụ onye nkuzi okenye na onye nkuzi na Northern Naijiria nke nweere onwe ya. Ọ rụrụ ọrụ na ọrụ mpaghara dị ka onye enyemaka onye nlekọta nke agụmakwụkwọ ndị okenye ma mesịa rụọ ọrụ na North Central steeti ruo na ngwụcha afọ 70 mgbe ọ lara ezumike nká. [3] [5] lara ezumike nká, ọ malitere ọrụ ya dị ka onye na ahụ maka ọtụtụ nyocha mba ụwa na Northern Naijiria.
E nyere ya Onye otu Order of the Niger nsọpụrụ mba na 1970, otu n'ime ụmụ nwanyị mbụ natara ya.
Ọnwụ
[dezie | dezie ebe o si]N'afọ 1984, Dadasare wụbara n'ime olulu mmiri na-anwa igbu onwe ya. A napụtara ya ma kpọga ya n'ụlọ ọgwụ. Ọ lanarịrị ma izu abụọ ka e mesịrị ọ nwụrụ n'ihi mmebi e mewororị n'ahụ ya na uche ya. Tupu ya anwa igbu onwe ya, ọ gwara nwa ya nwanyị nkuchi, Aishatu Dikko, na ọ chọrọ ịhụ ya. Dadasare gwara ya na ọ bụrụ na ọ bịa ma ọ gaghị ezute ya, ọ ga-enyocha ozi n'okpuru akwa ya. Aishatu rịọrọ maka nkọwa nke Dadasare jụrụ inye. N'otu ụbọchị ahụ, ọ gwara onye enyemaka ụlọ ya, onye bụ onye mbụ hụrụ ya n'olulu mmiri ahụ, "site echi ị gaghị ahụ m ọzọ". [10] rutere [5]'azụ oge n'ihi na emume olili ozu ya amalitelarị mgbe ọ rutere.
Tupu ọnwụ ya, o dere akụkọ ndụ ya It Can Now Be Told nke e mechara bipụta na 2019.
Ihe odide
[dezie | dezie ebe o si]- ↑ 1.0 1.1 1.2 Abdullahi (2019). It Can Now Be Told: The Autobiography of the First Female Writer in Colonial Northern Nigeria, 1st, Informart Publishers, 13–22. ISBN 9789789713738.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 Ochonu (5 April 2022). Emirs in London: Subaltern Travel and Nigeria's Modernity (in en). Indiana University Press, 322–330. ISBN 978-0-253-05914-7.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 Yishau (19 March 2021). Let me tell you about Dadasare Abdullahi. Retrieved on 20 May 2023.
- ↑ Abdullahi (2019). It Can Now Be Told: The Autobiography of the First Female Writer in Colonial Northern Nigeria, 21.
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 Mohammed (18 June 2022). Dadasare Abdullahi (en). Document Women. Retrieved on 2023-05-20.
- ↑ 6.0 6.1 Furniss (24 February 2011). "On Engendering Liberal Values in the Nigerian Colonial State: The Idea behind the Gaskiya Corporation". The Journal of Imperial and Commonwealth History 39 (1): 95–119. DOI:10.1080/03086534.2011.543796.
- ↑ Sudanica (28 May 2019). Rupert East (en-US). Sudanica. Archived from the original on 2023-05-21. Retrieved on 2023-05-20.
- ↑ 8.0 8.1 Ochonu (5 April 2022). Emirs in London: Subaltern Travel and Nigeria's Modernity (in en). Indiana University Press, 63. ISBN 978-0-253-05914-7.
- ↑ 9.0 9.1 Dori (28 November 2022). Dadasare: Her story can now be told (en-GB). Daily Trust. Retrieved on 2023-05-21.
- ↑ 10.0 10.1 Nasidi (2021). "It Can Now Be Told by Maimunatu Dadasare Abdullahi" (in en-US). Zaria Historical Journal 5 (2).