Asụsụ Anii

Shí Wikipedia, njikotá édémédé nke onyobulạ
Anii
Basila
A mụrụ ya  Ghana, Togo na Benin
Ndị na-asụ asụsụ ala
49,000 (2011–2012)[1] 
Latịn
Koodu asụsụ
ISO 639-3 blo
Glottolog anii1245
ELP Anii

A na-asụ asụsụ Anii (nke a na-akpọ Bassila ma ọ bụ Baseca, mgbe ụfọdụ, nke a makwaara dị ka Oji-Ouji, Ouinji-Ouinji, Winji-Winji, ọ bụ ezie na nke a bụ mkparị) na Benin, na etiti ọwụwa anyanwụ Togo na etiti ọwa anyanwụ Ghana. Ọ bụ akụkụ nke otu mpaghara nke Asụsụ Ugwu Ghana Togo (nke a maara n'oge gara aga dị ka asụsụ Togorestsprachen ma ọ bụ Togo Remnant) nke alaka Kwa nke Niger-Congo.

[2] nwere ìgwè asụsụ anọ dị mkpa na Anii, nke dị nnọọ iche na ibe ya, ọbụna ruo n'ókè na ụfọdụ n'ime asụsụ ndị ahụ anaghị aghọta ibe ha. Ọdịiche ndị a nwere ike ịgụnye ọdịiche dị na phonology (gụnyere tonology), lexicon, syntax, na semantics. E nwere nnukwu ọdịiche site n'obodo ruo n'obodo n'ime otu, ọkachasị maka ịkpọpụta.

Ndị Anii họọrọ aha "Anii" na Mee 1979 dị ka aha gọọmentị maka asụsụ ahụ [3] n'ihi na ọ bụ okwu a na-ahụkarị n'asụsụ Anii niile. [2] bụ interjection nke pụtara 'ị na-anụ?", ma ọ bụ 'ị na - aghọta?" Ụfọdụ n'ime aha ochie nwere nkọwa ma ọ bụ nke mkparị ma ekwesighi iji ya mee ihe, ma debe ya maka ntụaka.

[4] ka asụsụ ndị ọzọ nke otu Central-Togo, Anii nwere usoro siri ike nke klas aha, dị iche na usoro dị ala ma ọ bụ na-enweghị nke asụsụ ndị gbara ya gburugburu. O nwekwara usoro siri ike nke ụdaume dabere na njirimara [ATR], ma ọ bụ Advanced Tongue Root (https://en.wikipedia.org/wiki/Advanced_and_retracted_tongue_root). Nke a pụtara na a na-akpọpụta ọkara ụdaume na mgbọrọgwụ nke ire na-aga n'ihu, ọkara anaghịkwa. Okwu ọ bụla na-abụghị okwu ngwakọta nwere ụdaume ndị kwekọrọ na njirimara a. Nke ahụ bụ, okwu niile na-abụghị nke a na-ejikọta nwere naanị ụdaume nwere njirimara [ATR], ma ọ bụ ụdaume na-enweghị ya - enweghị ngwakọta. Asụsụ Bassila, nke e mere ọtụtụ nchọpụta asụsụ, nwere ọkwa ụdaolu abụọ, ala na elu, ma gosipụta ma ụda ụtọ asụsụ na ụda okwu.

Usoro ide ihe[dezie | dezie ebe o si]

Mkpụrụ akwụkwọ Anii
Akara dị elu A Ọdịdị B C Ihe omuma di nma E Ọ bụ F G Gb H M Ɩ J K Kp L M N Ọ dịghị Ŋ Ŋm O Ọ bụ P R S Sh T U Ọdịdị W Y
Ọnọdụ dị ala a Isiokwu b c Ọ bụ mgbe ahụ ka a ga-eji na Ọ bụ f g gb h i ɩ j k kp l m n ny ŋ ŋm o Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya p r s sh t u Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ w na

Nchịkọta[dezie | dezie ebe o si]

A na-ahazi Anii n'okpuru asụsụ Niger-Congo, Atlantic-Congo na Kwa. [5]

Akụkọ ihe mere eme[dezie | dezie ebe o si]

Ndị Anii bụ otu dịgasị iche iche nwere ihe dịka obodo iri na asatọ n'akụkụ ókèala Benin na Togo. Benin nwere ọnụ ọgụgụ kasị ukwuu nke ndị Anii, nwere obodo iri na ise na 33,600 Anii, ebe Togo nwere obodo atọ nwere ihe dị ka mmadụ 12,300 [2] na obere obodo dị na mpaghara Oti na Ashanti Ghana. Ndị Anii esighị na Togo ma ọ bụ Benin mana ekwere na ha kwagara, ma eleghị anya site na mpaghara ókèala dị n'etiti Ghana na Togo tupu narị afọ nke 19. Nanị asụsụ nwere njikọ chiri anya [6] Adele[7] nke a na-asụ n'ógbè ahụ.

Obodo nta dị iche iche mepụtara n'ịnọpụrụ iche ma mepụta aha ha na asụsụ Anii. O yikarịrị ka ọ bụ mmekọrịta asụsụ na-emetụta olumba ahụ, ebe ọ bụ na obodo Anii dị iche iche nwere akụkọ mmalite nke na-akọ banyere ngwakọta dị iche iche nke ìgwè asụsụ na-eguzobe obodo ọ bụla. [8] bụghị ruo n'afọ 1979 na Sous-Commission National Anii ka a kpọrọ asụsụ ahụ Anii ma guzobe mkpụrụ akwụkwọ edere ede. Ndị obodo nabatara orthography zuru oke na 2012, a na-ejikwa ya eme ihe ma na-akụzi ya mgbe niile.

Mmalite na ojiji taa[dezie | dezie ebe o si]

Ọ bụ ezie na e nwere ndị na-asụ Anii ole na ole, asụsụ ahụ nwere ọnụnọ siri ike n'etiti ndị na-ekwu ya ebe asụsụ, French abụghị nke a na-ahụkarị. Anii bụ asụsụ a na-eji eme ihe na ngalaba ọha na eze na nke onwe. Ọtụtụ n'ime ndị na-eto eto ka na-eji Anii dị ka asụsụ ha kwa ụbọchị, ụmụaka na-amụta ya dị ka asụsụ mbụ. Ọtụtụ ndị na-asụ Anii na-asukwa asụsụ ndị ọzọ dị ka French, Tem (Kotokoli), ma ọ bụ asụsụ ndị ọzọ gbara ya gburugburu.

Ihe ize ndụ asụsụ[dezie | dezie ebe o si]

Ọ bụ ezie na e nwere ndị na-asụ ya ole na ole ma n'ime ndị na-ekwu ya, e nwere ọtụtụ olumba, asụsụ ahụ na-aghọwanye ihe a ma ama n'etiti ndị mmadụ. Nke a bụ n'ihi ọrụ nke NGO LINGO-Benin, nke na-arụsi ọrụ ike ibipụta ma ọrụ mbụ ma nke a sụgharịrị na Anii, yana ime ka klas dị mfe maka ndị ọkà okwu ịmụta ịgụ na ide. Dị ka Ethnologue si kwuo, a na-ekewa asụsụ ahụ dị ka 5 (mmepe). [9]

Okpukpe[dezie | dezie ebe o si]

N'ozuzu, ndị Anii na-ekwu na ha bụ Ndị Alakụba, mana Benin nwere okpukpe dịgasị iche iche ma e nwekwara ndị okpukpe ndị ọzọ bi na obodo Anii.

Dabere n'obodo nta: Arabic" id="mwsA" rel="mw:WikiLink" title="Arabic">Arabic, Anii, Kotokoli, Tchamba ma ọ bụ ngwakọta nke Arabic na Anii na-eji eme nkwusa, na ozi kwa ụbọchị. Otú [2] dị, a na-ekpe ekpere onwe onye mgbe niile na Anii.

Ọdịdị asụsụ[dezie | dezie ebe o si]

Anii nwere ụdị aha iri [9] anọ, ụdaume iri abụọ na atọ, na ụdaume iri na otu. Ọ bụ ụda olu nwere ụda dị elu na nke dị ala, ma jiri mgbanwe nke ederede Latin nke gụnyere akara sitere na International Phonetic Alphabet.

Asụsụ obodo[dezie | dezie ebe o si]

  • Giseda (Bassila, Benin) - olumba a ma ama, ọkachasị site n'aka ndị okenye
  • Gifolanga (Guiguizo, Benin)
  • Frinyio ka gija (Frignion Village)
  • Gikodowaraja (obodo Kodowari)
  • Gipenesulja (Kemetou Penezoulou, Benin)
  • GiPenelan (Penelan, Benin)
  • Naagayili ka gija (obodo Nagayile)
  • GiBodi (Bodi, Benin)
  • Gibayaakuja (Bayakou, Benin)
  • Gideenguja (obodo Dengou)
  • Ngmeelang ka gija (obodo nta Agerendebou)
  • Giborokoja (Mboroko, Benin)
  • Yaari ka gija (Yari, Benin)

Hụkwa[dezie | dezie ebe o si]

  • Asụsụ Ugwu Ghana-Togo

Edensibia[dezie | dezie ebe o si]

maka atụmatụ ahụ. [10]ọta ahụ, dị ka ọtụtụ n'ime atụmatụ phylum ndị ọzọ nke Dixon & Kroeber, dabere n'ụzọ ka ukwuu na njirimara ndị a na-ekerịta ma ọ bụghị usoro a na-ejikarị achọpụta mmekọrịta mkpụrụ ndụ ihemaka atụmatụ ahụ. [11] Nchịkọta ahụ, dị ka ọtụtụ n'ime atụmatụ phylum ndị ọzọ nke Dixon & Kroeber, dabere n'ụzọ ka ukwuu na njirimara ndị a na-ekerịta ma ọ bụghị usoro a na-ejikarị achọpụta mmekọrịta mkpụrụ ndụ ihe

  1. Anii at Ethnologue (18th ed., 2015) (subscription required)
  2. 2.0 2.1 2.2 2.3 Tompkins (August 2008). A sociolinguistic survey of the Anii-Akpe language area. SIL International. Archived from the original on 2014-09-07. Retrieved on 25 February 2018. Kpọpụta njehie: Invalid <ref> tag; name "tompkins 2008" defined multiple times with different content
  3. Revue GʊGʊ, edition 0, 2011, Bassila, Benin, page 9; https://revue-gugu.org/dist/ed00/gugu_ed00_p09_full.jpg
  4. |last=Fiedler |first=Ines |title=The gender system of Anii |journal=STUF-Language Typology and Universals |https://doi.org/10.1515/stuf-2021-1037
  5. Did you know Anii is vulnerable? (en). Endangered Languages. Retrieved on 2018-04-20.
  6. cite web |last=Morton |first=Deborah |Date=2023 |title=The Anii Language: A Progressive Language Island in Togo and Benin. |journal=Journal of Language Contact |volume=16
  7. https://en.wikipedia.org/wiki/Adele_language
  8. Morton. The Dialects of Anii. Archived from the original on 2016-10-11.
  9. 9.0 9.1 "Anii", Ethnologue. Retrieved on 2018-04-20. (in en) Kpọpụta njehie: Invalid <ref> tag; name "eth blo" defined multiple times with different content
  10. Dixon & Kroeber 1919
  11. Dixon & Kroeber 1919

Àtụ:Languages of GhanaÀtụ:Languages of TogoÀtụ:Kwa languages