Asụsụ Kru
Asụsụ Kru
| obere ụdị nke | Asụsụ Atlantic-Congo, Volta–Congo  |
|---|
Ndị Kru na-asụ Asụsụ Kru site na ndịda ọwụwa anyanwụ Liberia ruo n'ebe ọdịda anyanwụ Ivory Coast.
Nchịkọta[dezie | dezie ebe o si]
Dị ka Güldemann si kwuo (2018), Kru enweghị ihe yiri ya na aha yiri ya iji mechie mmekọrịta ya na Niger-Congo. Glottolog na-ewere Kru dị ka ezinụlọ asụsụ nwere onwe ya.
Okwu mmalite[dezie | dezie ebe o si]
Okwu ahụ bụ "Kru" enweghị mmalite a na-amaghị ama. Dị ka Westermann si kwuo (1952) ndị Europe jiri ya mee ihe iji gosipụta ọtụtụ agbụrụ na-asụ asụsụ ndị yiri ya. [1] (1989) na-ekwu eziokwu ahụ bụ na ọtụtụ n'ime ndị a ka ndị ọrụ ụgbọ mmiri Europe kpọrọ dị ka "ndị ọrụ"; "aha homonymy na ndị ọrụ doro anya, ọ dịkwakarịa ala otu isi iyi nke mgbagwoju anya n'etiti ndị Europe na e nwere agbụrụ Kru / ndị ọrụ".
Akụkọ ihe mere eme[dezie | dezie ebe o si]
Andrew Dalby kwuru na akụkọ ihe mere eme dị mkpa nke asụsụ Kru maka ọnọdụ ha na nkuku ụzọ nke mmekọrịta Afrịka na Europe. [2] dere na "Kru na asụsụ ndị metụtara ya so n'ime ndị mbụ ndị njem Europe zutere n'ihe a maara mgbe ahụ dị ka Pepper Coast, ebe mmepụta na mbupụ nke Guinea na melegueta pepper; azụmaahịa ụgbọ mmiri Africa". A maara asụsụ Kru maka ụfọdụ n'ime usoro ụda olu kachasị mgbagwoju anya n'Africa, nke nwere ike ịbụ naanị Asụsụ Omotic.
Ọnọdụ dị ugbu a[dezie | dezie ebe o si]
Ih[3] odide ndị e dere n'oge na-adịbeghị anya kwuru na "A pụrụ ịchọta ndị Krau ugbu a n'ụsọ oké osimiri nke Monrovia, Liberia ruo Osimiri Bandama na Côte d'Ivoire". [3]"Obodo nta na-anọgide na-enwe njikọ ha dabere na ndị a na-eche na ha bụ otu, nke mgbanwe na onyinye ememe mere ka ọ sikwuo ike". [3] na-ekwu na ndị Kru na asụsụ ha, ọ bụ ezie na ugbu a ọtụtụ na-asụ Bekee (na Liberia) ma ọ bụ French (na Côte d'Ivoire) dị ka asụsụ nke abụọ, "na-achịkwa mpaghara ndịda ọdịda anyanwụ ebe mpaghara ọhịa ahụ ruru ọdọ mmiri ndị dị n'ụsọ oké osimiri". Ndị Kru na-adabere n'oké ọhịa maka ọrụ ugbo, na-agbakwunye site na ịchụ nta maka ndụ ha.
Obere ìgwè na asụsụ ndị metụtara ya[dezie | dezie ebe o si]
Asụsụ Kru gụnyere ọtụtụ subgroups dị ka Kuwaa, Grebo, Bassa, Belle, Belleh, Kwaa na ọtụtụ ndị ọzọ. [4] ka Breitbonde si kwuo, nkewa nke obodo ndị dabere na ọdịiche ọdịbendị, akụkọ ihe mere eme ma ọ bụ agbụrụ, na nnwere onwe mmekọrịta na ndọrọ ndọrọ ọchịchị "ọ nwere ike iweta ọnụ ọgụgụ dị ukwuu nke asụsụ Kru dị iche iche; "Ọ bụ ezie na ụmụ amaala ahụ yiri n'ọtụtụ ụzọ n'ụdị na agbụrụ, obodo ọ bụla bụ steeti nwere onwe ya; e nwekwara obere nkwurịta okwu". Breitbonde na-ekwu na a na-ekewa ndị Kru dabere na ọdịiche ọdịbendị ha, ọdịiche akụkọ ihe mere eme ma ọ bụ agbụrụ, na nnwere onwe mmekọrịta mmadụ na ibe ya na ndọrọ ndọrọ ọchịchị. Nke a bụ ihe nwere ike ịbụ ihe kpatara ọtụtụ subgroups nke asụsụ Kru. [5] ka Fisiak si kwuo, e nwere obere akwụkwọ gbasara asụsụ Kru na asụsụ ndị metụtara ya.
[6] nke asụsụ Kru nke Marchese (1989) dị ka ndị a: Ọtụtụ n'ime asụsụ ndị a bụ ụyọkọ asụsụ ma na-ewere ya mgbe ụfọdụ karịa otu asụsụ. Ethnologue na-agbakwunye Neyo, nke nwere ike ịdị nso na Dida ma ọ bụ Godie.
Asụsụ[dezie | dezie ebe o si]
Usoro okwu Kru bụ isi isiokwu-okwu-ihe (SVO), mana ọ pụkwara ịbụ isiokwu-ihe-okwu (SOV). [6]
Okwu ntụnyere[dezie | dezie ebe o si]
Nkọwa okwu bụ isi nke asụsụ 12 Kru site na Marchese (1983): [7]
| Asụsụ | anya | ntị | imi | ezé | ire | ọnụ | ọbara | ọkpụkpụ | osisi | mmiri | Iri nri | aha |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tepo | jê | Nω̂â | mɪ̂jã́ | Nri | Mmanụ ala | wũ̂t | Ọchịchọ | Ihe a na-akpọ | N'ihi na ọ bụ n'oge ochie | Nịdị | iri na otu | Ọrịa na-atọ ụtọ |
| Jrwe | ɟró | Nω̃̂ã̂ | mɪ̃̂ã̂ | Ịnọkwa | Mmanụ ala | Uzo di na-eju anya | klώω̂ | Ihe a na-akpọ | Gị | Nnukwu | Ọ bụ n'abalị iri | Ọ bụ ezie na ọ dịkwuo |
| Guere | ɟrííē | Onye a na-akpọ ya | mlâ | ɲnɪ̃̂ɛ̄̃ | Ọdịda Anyanwụ | Ịmara | ɲmɔ̃ | kpâ | tū | ní | iri na otu | ɲnɪ̃̂ |
| Wobé | ɟríɛ́ | Onye a na-akpọ ya | mlã̂ | ɲnə̃̂ | M̀̀̀̀ | ŋwɔ̄̃ | nmɔ̄ | kpâ | tū | Ọ bụ nwa ọhụrụ ka a na-akpọ | Di | ɲnẽ̂ |
| Niaboua | ɟîrî | Lọk | Manaa | ɲéɲé | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adị | ŋwɔ̄̃ | ɲēmō | kpá | tū | Nịlị | Di | ɲéɲé |
| Bété (Daloa) | ɟi | jûkûlî | mlə̂ | Glei | mɪ́́́́ɔ́ | ŋō | drú | kwâ | sū | ɲû | lí | ŋʉnɪ̂ |
| Bété (Guibéroua) | jiri | júkwɨlí | N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a na-eme ihe nkiri | gʌ̂lʌ̂ | mɪ̄ɔ̄ | n'ihi ya | Ihe siri ike | kwá | O doro anya | ɲú | Di | ŋʉɲɪ́ |
| Néyo | jɪ́ | ɲúkwlí | mlé | Gọọmenti | mɪ̄ɔ̄ | amụrụ | Dọshị | feē | Sulu | ɲú | li | Ọdịdị |
| Godié | jɨdí | ɲūkúlú | N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a na-eme ihe nkiri | N'oge na-adịghị anya | mɪ̄ɔ̄ | O nwere ike ịbụ onye | drù | Fairy | sū | ɲú | ɗɨ̄ | N'oge a, ọ bụ |
| Koyo | jɪjē | ɲúkiwí | - | GLA | mɪ̄ɔ̄ | O nwere ike ịbụ onye | Dolu | féjē | Sulu | ɲú | lɨ̄ | ŋɨ́nɨ́́́́ |
| Dida | Ci | ɲúkwlí | mné | GLA | mɪ̄ɔ̄ | nɪ̄ | dólū | kwíjè | sū | ɲú | lî | ŋlɪ́ |
| Aïzi | Cere | lωkɔ | mωvɔ | ɲɪ | mọkwa | mu | ɲre | Kra | ke | nrɪ | li | - |
Ihe atụ ọzọ nke asụsụ Kru 21 sitere na Marchese (1983): [7]
| Asụsụ | anya | ntị | imi | ezé | ire | ọnụ | ọbara | ọkpụkpụ | mmiri | Iri nri | aha |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aïzi | Cere | lωkɔ | mωvɔ | ɲɪ | mọkwa | mu | ɲre | Kra | nrɪ | li | |
| Vata | Ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | ɲêflú | Mênê | GLA | Meɔ̄ | nɪ̄ | dūlū | Ọrịa | ɲú | lî | |
| Dida | Ci | ɲúkwlí | mné | GLA | mɪ̄ɔ̄ | nɪ̄ | Dọshị | kwíjè | ɲú | lî | ŋlɪ́ |
| Koyo | jíjē | ɲúkwlí | N'oge a, ọ bụ | GLA | mɪ̄ɔ̄ | O nwere ike ịbụ onye | Dolu | féjē | ɲú | lɨ̄ | ŋɨ́nɨ́́́́ |
| Godié | ɲūkúlú | N'ihi ya, | N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya | mɪ̄ɔ̄ | O nwere ike ịbụ onye | ebe | Fairy | ɲú | ɗɨ̄ | N'oge a, ọ bụ | |
| Néyo | jɪ́ | ɲúkwlí | mlé | Gọọmenti | mɪ̄ɔ̄ | amụrụ | Dọshị | feē | ɲú | li | Ọdịdị |
| Bété (Guibéroua) | jiři | júkwɨlí | N'ihi ya, | gʌlâ | mɪ̄ɔ̄ | n'ihi ya | O yighị ka ọ ga-eme | kwá | ɲú | li | N'ihi ya, ọ bụ |
| Bété (Daloa) | ɟi | jûkûlî | mlə̂ | Glei | mɪ́́́́ɔ́ | ŋō | dřú | kwâ | ɲú | lí | N'nɪ̂ |
| Niaboua | Lọk | N'oge a | ɲéné | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adị | ŋwɔ̃̄ | ɲēmō | kpá | Nịlị | Di | ɲéné | |
| Wobé | ɟríɛ́ | Onye a na-akpọ ya | mlã̂ | ɲnẽ̂ | Mgbakwunye na nke ọzọ | ŋwɔ̃̄ | nmɔ̄ | kpâ | Ọ bụ nwa ọhụrụ ka a na-akpọ | Di | ɲnẽ̂ |
| Ọgwụgwọ | ɟrííē | Onye a na-akpọ ya | mlâ | ɲnɪ̃̂̄ | mẽ̄õ̀ | Ịhụnanya | ɲmɔ̃̄ | kpâ | ní | Oge m | ɲnɪ̃̂ |
| Konobo | jidɔ | Na-enweghị | mlan | Mọ | Ebe obibi | kla | Fisi | di | Isi iyi | ||
| Ubi | jīrō | nōā | Ọmụmụ | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ọzọ ka a na-eme ihe n'oge a | Ọ bụ ebe a na-akpọ | kala | Nri | Obere | Ọdịdị nke afọ | ||
| Bakwe | ɲʉ | ɲákúlú | N'ihi ya, ọ bụ | glɛ̀ | MMA | mʌ́ | Tuzi | kɔ̄ō | nē | ɟɨ | nrɪ |
| Tépo | jê | Nω̂â | mɪ̂jã́ | Nri | Mmanụ ala | Ọchịchọ | Ihe a na-akpọ | Nịdị | iri na otu | Ọrịa na-atọ ụtọ | |
| Grebo | j | agafe | Meá | MMA | N'oge a na-eme ya | ɲénɔ́ | klã́ | Ọ bụ nwa ọhụrụ ka a na-akpọ | di | ɲéné | |
| Klao | ɟí | N'ihi ya, ọ bụ | MNA | MMA | Iwe | ɲnɔ̄ | kpã́ | Ọ bụ nwa ọhụrụ ka a na-akpọ | Di | __ibo____ibo____ibo__ Ọdịdị | |
| Bassa | ɟélé | Manaa | mɔ́tɔ | Iwe | N'ebe a na-akpọ Nork | kpá | anyị | Obi adịghị ya mma | ɲeni | ||
| Dewoin | Gbanwee | Malan | Mgbasa ozi | Ingi | ɲimo | gba gba gba gba | ní | Uche | ŋɛ́lɛ́ | ||
| Kuwaa | Ọ bụ ya mere e ji ebi ya | nɔi | ɲũ | M̀wũ | Iwe ya bụ | Ya na ya | kwa | Nimi | ɟì | ɲɛlɛ̃ | |
| Sɛmɛ | Ụdị | tasjẽ | Oké Osimiri | ɲen | ee | Ọ bụ | N'ebe ahụ | kpar | ọhụrụ | di | jĩ |
Ọnụ ọgụgụ[dezie | dezie ebe o si]
Ntụnyere nke ọnụọgụ n'asụsụ ọ bụla: [8]
| Nchịkọta | Asụsụ | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kuwaa | Kuwaa (Belleh) | dee | sɔ̃r | Ọ ga-abụ na ọ ga-abụ | ɲìjɛ̀hɛ | wàyɔɔɔɔ | Iorfɔlɛ́ (5 + 1) | N'ihi ya (5 + 2) | Katanã̀ (5 + 3) | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ bụ n'ihi na ọ ga-adị n'oge a. | kowaa |
| Mkpụrụ osisi | Seme (Siamou) (1) | site n'aka | Nnukwu | tyáār | yūr | kwɛ̃̄l | kpã̄â | Kị | kprɛ̄n̂ | Mkpụrụ osisi | fú |
| Mkpụrụ osisi | Seme (Siamou) (2) | dyuɔ̃15 | 15 N'ihi ya | t t t tr15 | yur3 | kwɛ̃l3 | k͡pa4a34 | kyi4ĩ34 | k͡prɛ4ɛ̃34 | kal3 | fu1 |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bakwe | Baku | ɗôː | sɔ̂ː | tʌ̄ː | mɾɔ̄ː | ɡ͡bə̀ə̄ | ŋǔːɗō (5 + 1) | ŋǔːsɔ̄ (5 + 2) | ŋǔːtʌ̄ (5 + 3) | ŋǔːmɾɔ̄ (5 + 4) | Pʊ̀ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bakwe | Wané | ime 3 / ime 3 | sɔ2 | ta3 | ihɪɛ̃4 | ŋwũ42 | ŋwũ42 kloː24 (5 + 1) | ŋwũ42 sɔ2 (5 + 2) | ŋwũ42 ta3 (5 + 3) | ŋwũ42 ihɪɛ̃4 (5 + 4) | ŋwũ42 bu4 ma ọ bụ bu4 |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Daloa Bété | ɓlʊ̄ | Ọrịa na-atọ ụtọ | tá | mʊ̄wana | ŋ́ɡ͡bɨ́ | ŋ́ɡ͡bʊplʊ (5 + 1) | ŋ́ɡ͡bisɔ́ (5 + 2) | ɡ͡bʊ̀wata (5 + 3) | ŋ́ɡ͡bimʊwana (5 + 4) | kʊ́ɡ͡ba |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Guiberoua Bété | ɓlʊ̄ | Ọrịa na-atọ ụtọ | tá | mʊ̄wana | ŋ́ɡ͡bɨ́ | ŋ́ɡ͡bʊplʊ (5 + 1) | ŋ́ɡ͡bisɔ́ (5 + 2) | ɡ͡bʊ̀wata (5 + 3) | ŋ́ɡ͡bimʊwana (5 + 4) | kʊ́ɡ͡ba |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Godié | ɓlóō | Saịdoro | tāā | ŋ́mɔ́ɔnā́ | ŋ̀ɡ͡bɨ́ | ŋ̀ɡ͡bóplóo (5 + 1) | ŋ̀ɡ͡bɔ́ɔ́sɔ́ (5 + 2) | ŋ̀ɡ͡bàátā (5 + 3) | ŋ̀vɔ́ɔnā́ | kʊ́ɡ͡bá |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete, Ebe Ọwụ | Gagnoa Bété | Akara na-eme | Ọrịa na-atọ ụtọ | Juy | Ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ mɔ́tɔ | ŋ͡m̩̄.ɡ͡bú | ɡ͡be.pó̯ó (5 + 1) | ɡ͡bɔ́ɔ́.sɔ̋ (5 + 2) | ɡ͡bɔ̋ɔ́.tā (5 + 3) | Fụụụụ. | ko.ɡ͡bɔ́ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete, Ebe Ọwụ | Guébie Bété | ɡ͡bɔlɔ2.³ | so4 | ta31 | mɔna1.³¹ | mŋɡ͡be2 | mŋɡ͡beɡ͡bɔlɔ². ².³ (5 + 1) | mŋɡ͡boso3.⁴ (5 + 2) | mŋɡ͡bata3.³¹ (5 + 3) | mŋɡ͡bɔfɛna3.¹.³¹ (5 + 4) | kɔɡ͡ba2.³ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete, Ebe Ọwụ | Kouya | ɓlò | Ahịa | tā | Mnùà | ɡ͡bu | ɡ͡beliɓlò (5 + 1) | ɡ͡besɔ́ (5 + 2) | ɡ͡betā (5 + 3) | ɡ͡bomnʊ̀à (5 + 4) | kuɡ͡bua |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Yocoboué Dida | bóló | mwɔsɔ | Mutaa | Mọnha | ɛŋɡ͡bɪ́ | ɛŋɡ͡bʊ́frɔ (5 + 1) | Queen's Day (5 + 2) | Queenɓáta (5 + 3) | Queenvwaná | kóɡ͡ba |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Neyo | ɓɔɔɔɔló | Ahịa | tāā | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-eme ihe nkiri | ɡ͡bɪ́ | ɡ͡bɪ́flɔ́ (5 + 1) | ɡ͡básɔ́ (5 + 2) | ɡ͡bátā (5 + 3) | Fanaā (5 + 4) | kʊ́ɡ͡bá |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Kwadia | Kodia | ɡ͡bɤl32 / ɓɤl32 | sɔː2 | taː2 | mɔna43 | nɡ͡bɤ3 | Nɡ͡bɤw 333 (5 + 1) | nɡ͡bɔː43sɔ3 (5 + 2) | nɡ͡baː43ta3 (5 + 3) | nɡ͡bɤmɔna343 (5 + 4) | kʊɡ͡ba33 |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Bassa | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ ya. | N'ihi ya | Ọ ga-abụ | hĩinyɛ | M̀m̌ | mɛ́nɛ̌ìn-ɖò (5 + 1) | Mọọọvù-nọvù (5 + 2) | Mọọọvùù-ka (5 + 3) | M̀nɛ̌ìn-bíinyɛ (5 + 4) | Ọ bụ otú e si agụ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Dewoin (Dewoi) | ɡ͡bǒ | N'ihi ya | ta | hĩinyɛ | M̀m̌ | Nkwupụta (5 + 1) | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adị n'otu n'otu | Atụmatụ (5 + 3) | Hafuola (5 + 4) | ebe |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Gbasei (Gbii) (1) | dɔ̀ː / ɗɔ̀kái | N'ihi ya | Ọ ga-abụ | ɲ̀ ụyọkọ | m̀ḿ | __ibo____ibo__ m̀m̀̀̀̀m̀m̀ (5 + 1) | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adịkarị mma (5 + 2) | m̀m̀tã́ (5 + 3) | __ibo____ibo__ m̀m̀̀̀̀́́́́̀̀̀̃ (5 + 4) | Bacha anụnụ anụnụ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Gbii (Gbi-Dowlu) (2) | dòò, dyúáɖò | N'ihi ya | Ọ ga-abụ | Ọ bụ na ọ bụ na ọ dị na ya | hm̀m̀ | mɛ̀nɛɛ̄n-ɖò (5 + 1) | M̀nɛɛ̄n-nsọọ (5 + 2) | Met̀nɛɛ̄n-tə̃ (5 + 3) | M̀nɛɛ̄n-Ibē (5 + 4) | figabùè |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo, Glio-Oubi | Glio-Oubi | dō | hwə̃ | Ka ọ dị | Ndị na-eme ihe nkiri | ɡ͡bə̀ | Ugboro ise (5 + 1) | hṹsɔ́ (5 + 2) | Mmanụ ala (5 + 3) | Mmetụta (5 + 4) | ọ ga-abụ na ọ ga-adị |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo, Ivorian | Pye (Piè) Krumen | dò | Ya mere | tā | N'ihi ya | hý̌ | hũ̀jārō [hũ̀jāɾō] ('isii na otu') | hũ̀jāhʋɛ__tir____tir____tir__ ('five plus two') | hũ̀jātā ('isi na atọ') | Hũ̀jāhɛ ('five plus four') | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ya |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo, Ivorian | Tepo Krumen (1) | dò | Ọ bụ n'oge a na-eme ihe nkiri | tā | N'ihi ya | hý̌ | huõ̀nɔ̀ (5 + 1) | nɪ́pātā (litː 'ọ bụghị/bụ/atọ') | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-eme ihe nkiri | sēlédò (litː 'ndị fọdụrụ / ebe/otu') | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ya |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo, Ivorian | Tepo Krumen (2) | Dome | Ọdịdị | tā | N'ihi ya, ọ bụ | Ọ bụ n'oge | ùmnɔ̄dô (5 + 1) | ùmnɔ̄ɔ̄ɛ́n (5 + 2) | blɛ̄nbìɛ́n | ùmīyándō | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ya |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo, Liberia | Central Grebo (Barrobo) | duo | Ọ bụ n'afọ | taan | N'ezie | jieun | wùnɔ̀dǒ (5 + 1) | jetan (4 + 3)? | jiinhɛ̀n (4 + 4)? | sǒndò (litː 'ịnọ otu' tupu 10) | Fụ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo, Liberia | Northern Grebo | mee | sɔ̃̌ | Ọ ga-abụ | N'ihi ya | m̀m | Mgbe (5 + 1) | nyiɛtã (4 + 3) | N'ihi ya (4 + 4) | siědo (litː 'ịnọ otu' tupu 10) | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ya |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Klao | Klao | Dome | Saịn | tan | Sọnarọ | mù | mùné́do (5 + 1) | mùné́sɔ́n (5 + 2) | mùnéɛtan (5 + 3) | sopádo (10 - 1) | puè |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Klao | Tajuasohn | nne | sun nn = ? | tan | hin | hoom | ḿhon doe (5 + 1) | ḿhon sun (5 + 2) | hinin (4 + 4) | siɛrdoe (litː 'na-anọgide na-abụ otu') | punn |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee, Guere-Krahn | Ebe Ọdịda Anyanwụ Krahn | tòò | N'oge ochie | Ọdịda Anyanwụ | Sọnwa | m̀m̌ | M̀o̓ (5 + 1) | Mmekọahụ (5 + 2) | Mkpụrụ osisi̓ǹ (5 + 3) | Menyìɛ̓ (5 + 4) | Ihe na-eme ka mmadụ nwee ike |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee, Guere-Krahn | Akpụkpọ ahụ | duě / tòò | Ihe omuma ohuru | tan | Sọnwa | m̀m̌ | Mmanụ (5 + 1) | N'elu (5 + 2) | Methan (5 + 3) | Mọnye (5 + 4) | Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee, Nyabwa | Nyabwa (Nyaboa) | do4 | sɔ̃2 | Ọ ga-abụ na 3 | шalanɛ33 | mu4u1 | M4ɛ1lo4 (5 + 1) | M4ɛ1sɔ̃2 (5 + 2) | M4ɛ1 ụgbọ ala3 (5 + 4) | mɛ4ɛ1ɲiɛ33 (5 + 5) | 44 bu |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee, Wobe | Northern Wè (Wobe) | kwa 3 / n'ihi 1 | sɔɔn2 / n'ebe ahụ2 | taan3 | nyiɛ43 | mm41 | M41-3 (5 + 1) | Afọ anọ na iri anọ na otu (5 + 2) | M411na3 (5 + 3) | mɛ41nyiɛ3 (5 + 4) | puue3 |
Ntụnyere nke ọnụọgụ n'asụsụ Kru site na Marchese (1983): [7]
| Nchịkọta | Asụsụ | otu | abụọ | atọ | anọ | ise | isii | asaa | asatọ | itoolu | iri | iri abụọ | otu narị |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Siamou | Mkpụrụ osisi | N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ lan | na-adị | tyar | yiro | Ọ bụ na ọ bụ na ọ na-eme | Kpaa | kyii | prɛ | kal | fu | kar | Karkwụ |
| Aizi | Aïzi | mī na ya; yre | Iʃɪ | ita | unu na-achị | yugbo | Foto | friʃi | patɛ | fi | Mmanụ | gu | juyugbo |
| Kuwaa | Kuwaa | dee | Ahịa | Nke a bụ ihe a na-akpọ | ɲì̀ | wààyò | folɛ́̀ | Gilo | kwata na | Ọ bụ otú ahụ ka ọ na-adị | Kuwa | Ọ bụ ezie na ọ bụ ihe amamihe dị na ya | Glílɛlú |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bakwe | Baku (Soubré) | ||||||||||||
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Dida (Lozoua) | mblò | Ọkụ ọkụ | Ọka | Ọ bụ ezie na ọ bụ | N'anya | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ N'WWW | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adị | N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ N'Anya | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ihe nkiri | kʊgbā | grʊ̄ | gwlīǹgbī |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Vata | ɓlɔ́́ | Ahịa | tā | Ọ bụ ezie na ọ bụ | Agbụrụ | gbò́sɔ́ | N'ihi ya, ọ bụ n'oge gara aga ka a na-akpọ | Kọgbụ | golō | |||
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Daloa) | ɓʊ̀lʊ̀ | Ahịa | tá | Mʊ̀nà | ńgbɨ́ | ńgbʊ́lʊ́́ | ńgbísɔ | N'ihi ya, ọ bụ | ńgbɨ́mʊnà̀ | kúgbɨ́á | Gʊ́lʊ́ | gʊ́lúgbɨ́ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Guibéroua) | ɓʊ̀lʊ̀ | Ahịa | tā | mʊʌ̀nā | n̄gbɨ́ | N'afọ Gọmbụ | N'afọ ndị ọzọ | gbʊʌ́tā | N'afọgbɨ mʊʌ̀nā | kʊ̄gbʌ | Gʊ'lʊ' | Gwww's Marb's Mar |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Godié | ɓʉ̄lʉ̄ | Ahịa | tā | mʊ̀nʌ̄ | ʌ̀gbʉ̄ | ʌ̀gbʉ̄pʉ̄lʉ̄ | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | N'egwuregwu | Kʊgbʌ | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ihe nkiri | gwʌ̀lɪgbʉ̄ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Koyo | ɓɔ́́́́lɔ́ | sɔ̄ | tā | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-eme ihe nkiri | ŋgbɨ́ | ŋ̀gbópló | Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya | ŋgbátā | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ N'Anya | Ihe osise | gʊ̄lʊ̄ | gʊ̀lɪ̀ɲ́gbɨ́ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Néyo | ɓʊ̄lʊ́ | Ahịa | tāā | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-eme ihe nkiri | gbɪ́ | gbɪ́flɔ́́́ | gbásɔ́ | gbátā | N'ihi ya | Ihe osise | Glʊ́ | gwlɪgbɪ́ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Klao | Klao | dòò | sʊ́́ | Ọ bụ ezie na ọ bụ ezie na | ɲɛ́̀ | mù ebe | ŋmìɛ̀dò | ŋmìɛ́sɔ́́ | ŋmìɛ́tā | sɛpáádō | Puɪ̄ | Ọ bụ n'oge a na-anọ | Ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Bassa | Ọ bụ ya mere e ji nwee obi ụtọ | sɔ̄ | gị | Ihe ndị a na-eme n'oge gara aga | hm̀m̀ | musikụ | ||||||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Ihe a na-eme na ya | gbò | Ahịa | tà | ɲìɛ̄ | m̀m̄ | Melekgbō | M̀lēslɔ́́́́ | M̀lēá | M̀le's | ebe | ||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Tépo | mee ka ọ bụrụ | musikị | Ịdị gị | N'ihi ya, ọ bụ | m̄ | hwɔ̀nɔ̀ | N'asụsụ Bekee | N'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | Ọ bụ mgbe a na-eme ya | pu na-aga | A na-akpọ ya | N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Grébo | dō | Ahịa | na-adị | Nke a bụ ihe a na-akpọ | Hmú | __ibo__ Ọdịdị | sīe̍dō | Punɔdo | wōdó | húbū | ||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Ubi | dō | Nwaanyị | na-adị | N'oge a na-eme egwuregwu | gbə̀ | __ibo__ Ọdịdị | Ọdịdị | Mmanụ ala | Ihe omuma di nma | ọ ga-abụ na ọ ga-adị | gōrō | gòléhm̄ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Jrwe | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme | Ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | Ụzọ gị | N'ihi ya, ọ bụ | M̀m̍ | M̀m's's'h | __ibo__ M̀m'hʊɛ́́́́ | M̀m'a'a't | HMMMM-JM-J | pu na-aga | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | Ọdịdị |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Ọgwụgwọ | dòò | N'ihi na ọ bụ ihe a na-eme | Ọ bụ ezie na ọ bụ ezie na | ɲīɛ̄ ~ ɲīɛ́̄; ɲīɛā̄ ~ ɲā̀̄ | m̄ḿ | M̀̀̀̀h̀h̀ | Mkpụrụ osisi | M̀̀̀̀) | Ọ bụ ihe mere e ji mara ya | Ebe e si nweta ya | Klāsɔ | Km̀̀̀̀h̀h̀ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Nyabwa | dʊ̀ | Ahịa | Ọ bụ ezie na ọ bụ | ɲìɛ̄ | Mpu | M̀̀̀̀ | M̀̀̀̀h̀h̀ | M̀̀̀̀ | Mụl | Mbido | GLOLUE | N'oge a na-adịghị anya |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Wobé | tòò | N'ihi na ọ bụ ihe a na-eme | Ọ bụ ezie na ọ bụ ezie na | ɲìɛ̄ | m̄ḿ | Mmanụ ala | Ọ bụ mgbe a na-eme ya | Mkpụrụ ndụ | Ihe omuma nke mbu | Ebe e si nweta ya | Klāsɔ | Km na-aga n'ihu |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Konobo | dʊ | buwɛ | A na-akpọ ya | Isi iyi | mm | Ịkụziri | Mella | buwɛ | kwalaso | Mkpụrụ osisi |
Akụkụ ahụ (isi)[dezie | dezie ebe o si]
Akụkụ nke isi site na Marchese (1983): [7]
| Nchịkọta | Asụsụ | isi | ntutu isi | anya | ntị | imi | ezé | ire | ọnụ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Siamou | Mkpụrụ osisi | gmel | fleɲi | Ụdị | Tasy na-eme | Oké Osimiri | ɲen | ee | ko |
| Aizi | Aïzi | drʊ | lɪfɪ | Cere | lʊkɔ | mʊvɔ | ɲɪ | mọkwa | mu |
| Kuwaa | Kuwaa | Olu | Ọ bụ n'ihi na | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ | nɔi | ɲ na-acha | Ọdịdị | Igo | |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bakwe | Baku (Soubré) | N'ihi ya, ọ bụ nwa | ɲwee | ɲʉ | ɲákúlú | mló | glɛ̀ | MMA | mʌ́ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Dida (Lozoua) | wlú | ɲɪ̄ | Ci | ɲūklwí | mné | GLA | mɪ̄ɔ̄ | nɪ̄ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Vata | ɲe | Ya | ɲe-flú | m na-aga | GLA | Meɔ̄ | nɪ̄ | |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Daloa) | Wu-lu-kpèlè | ɲúkō | ji | yu-ku-ku | mlə̍ | Glei | mɪ́́́́ɔ́ | ŋō |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Guibéroua) | Wukpəlé | ɲū-kwə̄ | yiɾi | yúkwɨlí | N'ihi ya | Gʌ-la | mɪ̄ɔ̄ | N'ihi na ọ bụ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Godié | Olu | ɲɪ̄ | naɨdí | ɲūkúlú | N'ihi ya | N'oge na-adịghị anya | mɪɔ̄ | O nwere ike ịbụ onye |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Koyo | Olu | ɲɪ́ī | yɪyē | ɲūklwí | ŋʉ́́ | GLA | mɪ̄ɔ̄ | O nwere ike ịbụ onye |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Néyo | ɲɪ́ | yɪ́ | ɲúkwlí | mlé | Gọọmenti | mɪ̄ɔ̄ | amụrụ | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Klao | Klao | Ọdịda Anyanwụ | N'ihi ya | ji | Nkọwa | N'ihi ya, ọ bụ | MMA | Igo | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Bassa | Duo | m | jélé | Manaa | mɔ́tɔ | Igo | ||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Ihe a na-eme na ya | Duulu | Gbanwee | Mkpụrụ okwu | Ọ bụ n'ebe ahụ ka ọ dị | Igo | |||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Tépo | Yu | pupu na-eto eto | Yise | N'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | mɪ̍yá | Nri | Mị na-eto ~ mị na-eso | na-ekwu |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Grébo | na-agụ | unu na-ekwu | agafe | Meá | MMA | N'oge a na-eme ya | ||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Ubi | m | yīrō | nōā | Ọdịda Anyanwụ | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ọzọ ka a na-eme ihe n'oge a | |||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Jrwe | le | Ọ bụ n'asụsụ na-adịghị mma | jró | N'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | Mɪ na-ekwu | Nri na-eme ihe | Mkpụrụ osisi | na-adị |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Ọgwụgwọ | drú | míī | jrííē | __ibo____ibo____ibo__ Ọdịdị | ɓʊ̄ | djūlɛ̀ | M̀̀̀̀ | Ịmara |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Nyabwa | Ọchịchị | n'oge na-adịghị anya | Yiddish | Ọ bụ mgbe a na-akpọ | N'oge a | ɲéné | Ọdịdị | ŋwɔ̄ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Wobé | jrú | m na-ekwu maka m; m na-akọwa | jríɛ́́ | __ibo____ibo____ibo__ Ọdịdị | Mkpụrụ osisi | __ibo__ Ọdịdị | Mkpụrụ osisi | ŋwɔ̄ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Konobo | drɔ | m | Yedo | Na-enweghị | Mkpụrụ osisi | Mọ |
Akụkụ ahụ (n'okpuru)[dezie | dezie ebe o si]
Akụkụ ahụ ndị ọzọ sitere na Marchese (1983): [7]
| Nchịkọta | Asụsụ | olu | aka | ara | eriri afọ | ụgbọ mmiri | ụkwụ | ọkpụkpụ | ọbara | akpụkpọ ahụ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Siamou | Mkpụrụ osisi | kwa | Mmanụ | Na-adịbeghị anya | ɲēfū | kpar | na-aga | |||
| Aizi | Aïzi | hụrụ | sʊ | drɪ | mɪ | mʊkʊ | pɪ | Kra | ɲre | kʊkɔ |
| Kuwaa | Kuwaa | Fụl | ɲàlì | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ | Mmanụ ala | kwa | na-aga n'ihu | Ọ bụ na-adị | ||
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bakwe | Baku (Soubré) | Pịlị | Daɾó | ɲɪ̄tɪ̄ | mī | mʊ̄kwɛ̄ | ɓɔō | kɔ̄ō | Tuɾú | |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Dida (Lozoua) | brɪ̀ ~ bɾɪ̀; bɾɪ́ ~ brɪ̀ | sɔ̄ | ɲētī | mɪ̄ | mʊ́kʊ̄díè | ɓō | kwíyè | Dọshị | kpʊ̄kpā |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Vata | sɔ̄ | m na-aga | Mkpụrụ ndụ | ɓɔ̄gʊ̀ | fa na-aga | dūlū | Ọdịdị | ||
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Daloa) | blʊ̀ | Ahịa | ɲɪ́tɪ́ | Ọdịdị | dàī | Ọchịchọ | kwa | dɾú | |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Guibéroua) | bʊ̀lʊ́ | Ahịa | ɲɪ̄tɪ̄ | mɪ́ | Chaya | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | kwá | site na afọɾu | Ọ bụ mgbe a na-akpọ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Godié | bʌlɛ̄ | sɔ̄ | ɲītì | mɪ́ | Nke iri afọ | ɓʉ̄ | Fairy | dɾe ebe | kpʊ̄kpʌ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Koyo | blɛ̀ | sɔ̄ɔ̄ | ɲītīyē | mɪ́ | mákɔ̄lʊgbā | ɓɔɔ́́́́ | féyē | Dolu | |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Néyo | blɛ̄ | sɔ̄ɔ́́ | Ọkụ ọkụ | ɲúkōlíé | ɓɔɔ́́́́ | feē | Dọshị | kpʊ̄kpā | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Klao | Klao | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ bụ | sʊ̄ | ɲītī | Ọkụ | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ya | bʊ̄ | Ọ bụ na ọ bụ na ọ dị | ɲnɔ̄ | kū |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Bassa | ebe | Aha a na-akpọ ya | MMA | Zìì | ɓo | kpá | N'ebe a na-akpọ Nork | ku | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Ihe a na-eme na ya | būnū | na-adị | ɓō | gba gba gba gba | ɲimo | ||||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Tépo | plʊ̀ | na-abịa | N'ihi na ọ bụ n'ihi na a na-akpọ 'Afaananyere' | ŋmí | nɛ́́ ~ nɛ́; nɛ́ ~ nɛú́ | Bʊ̍ | Ihe a na-akpọ | da'blʊ́ | kɔ̀ ~ kɔ̍; kɔ̍ ~ kɔ̀ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Grébo | na-akọ akụkọ ifo | naanị | ɲínē | Kúdíde | na-abụghị nke a | bó | klaị | ɲénɔ́ | na-eme |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Ubi | pòlo | ho | muə̄gli | O nwere ike ịbụ onye | bo | kala | Ọ bụ ebe a na-akpọ | ||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Jrwe | plʊ̀ | Ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | Afịhịa | Nkọwa | Bʊ̍ | Ihe a na-akpọ | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | Gí̀ | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Ọgwụgwọ | blönn | sō | __ibo____ibo__ Ọdịdị | N'ihi ya, ọ bụ | ɓóà | Bʊ̍ | Kịrịkịrịkịrị | ɲmɔ̄ | kū |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Nyabwa | būlū | sʊ̄ | ɲētì̀ | m | zànɛ̍ɛ | ɓʊ̄ | kpá | ɲēmō | Udo |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Wobé | Ọdịdị | sō | __ibo____ibo__ Ọdịdị | N'ihi ya, ọ bụ | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adị | bʊ̄ | Kịrịkịrịkịrị | nmɔ̄ | kū |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Konobo | sʊ | Ọkpụkpụ abụọ | gbolo | bo | kla | Ebe obibi | ku |
Aha ndị ọzọ[dezie | dezie ebe o si]
Aha ndị ọzọ sitere na Marchese (1983): [7]
| Nchịkọta | Asụsụ | agwọ | àkwá | mpi | ọdụ | eriri | nna | nne | nwanyị | nwa | aha |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Siamou | Mkpụrụ osisi | jàl | Kyã | Gọh | ɲan | ton | Ọ bụ mgbe ahụ ka a ga-asị na ọ bụ mgbe a ga-eji | mel | ɓisyā | yị | |
| Aizi | Aïzi | srɪ | ji | Gbeli | Ya mere | zuzo | kekya | lapɛ | jɪ | ||
| Kuwaa | Kuwaa | Onye na-eto eto | Mkpụrụ osisi | Ọ bụ n'oge gara aga ka a na-akpọ | ɲídewúlé | Ya na ya | ọtọ | Aha a na-akpọ ya | jí | ɲɛlɛ | |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bakwe | Baku (Soubré) | tɾɔ̄ | sàpɨgē | Tọ | yuo | ŋwɔ́lɔ́́́ | yəyie | ɲrɪ | |||
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Dida (Lozoua) | trɛ̄ | jīè | gwɪ́ | Ọganihu | ɓlū | na-aga na-aga | Ebe ọwụwa anyanwụ | ŋwnɔ́ | Cile na-eto eto | ŋlɪ́ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Vata | __ibo__ N'afọ ndị ọzọ | ~ na-aga n'ihu | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-eme ihe nkiri | co- | Ebe ọwụwa anyanwụ | ŋonoro | otú ahụ | |||
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Daloa) | tɪmɛ́ | Gʉyī | Ịnọ bụ onye na-eme ihe ike | li-kpə́ | tɓà | ka | Isiokwu | gu na-aga | N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Guibéroua) | Mkpụrụ osisi | gʉ | gʊ́ | gwə̀yi | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | dɪ̄bà | ka | Makesa | yú | ŋʉ́lɪ́ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Godié | trɛ̄ | gɪ̀ | vɪ̄ | Ihe omuma di nma | ɓɨlɨkpə̄ | tʉ́ | ka | ŋwɔ́lɔ́́́ | yɪ́ | N'oge a, ọ bụ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Koyo | Owuuru na-eme | gɪ̀yē | gó | ɓlíyē | isi | Ebe ọwụwa anyanwụ | Isiokwu | Ọ dị | ŋɨ́nɨ́́́́ | |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Néyo | __ibo__ N'afọ ndị ọzọ | Mkpụrụ ndụ ihe nketa | Vʊ́ | ɓlú | tʊ́ | Ọgba | ŋwló | yʊ́ | Yylɪ́ | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Klao | Klao | slɛ̄ | Isiokwu | Ọ bụ otú ahụ ka ọ na-eme | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ya | Duuzpu | Ebe ọ bụ na ọ dị | De | Nkọwa | جام | Ọdịda Anyanwụ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Bassa | Ọ bụ | Ya mere | gmɛ̀ | Ọ na-ekwu okwu | Lulu | Ọ bụ onye na-amaghị | màa | jú | ɲeni | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Ihe a na-eme na ya | N'ihi ya | ge | Ebe a na-akpọ ɓúlū | N'ihi ya, ọ bụ | Maị | ɲiro; makesa | Wu | Ụgbala | ||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Tépo | N'ihi ya, ọ bụ | A na-akpọsa ya | ŋmʊ̄ | bà | patà | Buu na-aga | kwuo ~ kwuo; kwuo ~ kwuo | ɲnɔ | yú | dʊ́ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Grébo | síde | ŋēyē | ludu | Buu-Où | na-adị | ɲénɛ́ | Ọ bụ otú ahụ ka a na-akpọ | ɲéné | ||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Ubi | ebe a | Hawɛŋɨnɛ | ŋwɛ | ba | wūlū | Onye na-ekwu okwu | di | ɲīrō | yu | ɲíró |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Jrwe | N'ihi ya, ọ bụ | Oge o si aga | na-eme ihe | bà | lúrū | bó | De | N'ihi ya, ọ bụ | yú | ɲl |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Ọgwụgwọ | Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya | Ọ bụrụ na ị na-ekwu na | ŋm̄ɔ | gō | dbú | Ba | Ọ bụ mgbe a na-eme ya | Jọ na-adị | ɓāò | ɲnɪ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Nyabwa | Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka ọ na-eme | gō | ɓlu̍kū | Isi | lótō | ɲə́nɔ́ | yuị | ɲéné |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Wobé | Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya | ya mere | ŋmɛ̀ | Ọ bụ otú ahụ ka ọ na-adị | dbū ~ dbú; dbú ~ dbū | bó | __ibo____ibo__ N'ihi ya | ɲnɔ̍ kpāo | jú sǎā | __ibo__ Ọdịdị |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Konobo | Sir | ɲie | gbochie ya | Ihe a na-eme | dru | ba | nke | ɲɪnɪ | jowe | Isi iyi |
Okike[dezie | dezie ebe o si]
Okwu metụtara okike sitere na Marchese (1983): [7]
| Nchịkọta | Asụsụ | ụbọchị | anyanwụ | ọnwa | mmiri | ọkụ | anwụrụ ọkụ | oké osimiri | uzuzu | nnu |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Siamou | Mkpụrụ osisi | yef na-agụ | unu | Fwi | na-adị | Niɛ | ||||
| Aizi | Aïzi | zi | ze | cu | nrɪ | isi | jru | magri | ɓʊɓʊ | trʊ |
| Kuwaa | Kuwaa | Somvolt | Ka ọ dị | kewu | Nimi | Ka ọ dị | koo | Ihe omuma di iche iche | Onye | Nke ahụ bụ ihe |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bakwe | Baku (Soubré) | Srè | jró | sɨple | nē | Kapupu | bru | tánīē | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ya | |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Dida (Lozoua) | cɾɪ̄ | Ọnyụlọn | cʊ́ | ɲú | Agba nke ọma | jlū | __ibo____ibo__ Ọdịdị | ịṅụ mmiri | glī |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Vata | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | ɲú | kōsū | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ | ŋúŋu | ||||
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Daloa) | yɪ̍ɾɪ | yʊ̍ɾʊ́ | na-eme ka ọ dị | ɲu | Agba nke ọma | جیۆ | gɨ-n'ihi | ɓu-kwu | Gʉ́ɓɨ́ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Guibéroua) | yɪ́ɾɪ́ | yʊ́ɾʊ́ | cʊ́ | ɲú | Agba nke ọma | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | jīē | ɓūù-kwə̍ | gɨ's̍ɓɨ's |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Godié | yʊ̀ɾʊ̀ | yʊɾʊ́ | cʊ̄ | ɲú | Agba nke ọma | jùɾù | jīyē | ɓàɓū | gɨ̀ɗɨ̀ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Koyo | Ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ ya | Ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ ya | cʊ́ʊ̄ | ɲú | Agba nke ọma | jùrù | jīyē | ɓūɓú | Gʉ̀lʉ̀ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Néyo | zlì | Ọnyụlọn | cʊ́ | ɲú | kōsū | jlù | gɨ̄ē | mʊ mɪ̄ɪ́ | Ohere dị mma |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Klao | Klao | Ọdịdị | cʊ̄ | Ọnyà | Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ka ọ dị mma | jluị | jló | Pupuí | na-eme | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Bassa | Ọ bụ n'oge gara aga | jóló | Ọ bụ gị | anyị | Ọdịdị dị mfe | anyị | Iio | Pupu | gị |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Ihe a na-eme na ya | Ọ bụ n'oge gara aga | gú | N'ihi ya | ní | Naì | gị | |||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Tépo | ɲnɔ̀wo | afọ iri na ụma | musik̀pɔ | ma ọ bụ na-adị | na-aga n'ihu | jrù | yrú | Pupu | tá |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Grébo | ŋwɛ́́́́ | musik̀bō | Ọnyà | ná | jūdú | yúdá | Ọmụmụ ihe | Nke a bụ | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Ubi | ɲìrò | jīrō | musikliɛ | Nri | n onye na-ahọrọ | jùrù | tápɛ̀ | Mkpụrụ osisi | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Jrwe | ɲlɔ́wò | jrʊ́ | Ọganihu | Nkọwa | na-adị | jrù | Ịdị elu | Ọnyà | tá |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Ọgwụgwọ | Ọdịdị | jru | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | ní | snow | Ọdịdị | na-aga n'ihu | djɛ́̀ | Ịdị elu |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Nyabwa | wɪ́ | na naoro | cʊ́ | ma ọ bụ na-aga | Snow | jurū | gɨ̄ɨ̄ | pīpèlè | tonnes |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Wobé | Ọdịdị | jru | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | na-ekwu | snow | N'ihi ya, ọ bụ | na-aga n'ihu | pu na-aga | Ịdị elu |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Konobo | Igo | jɨdo | co | Fisi | nani | jlu | ọ bụrụ na | Ịnyịnya ibu | ta |
Ngwaa (1)[dezie | dezie ebe o si]
Ụfọdụ ngwaa ndị bụ isi sitere na Marchese (1983): [7]
| Nchịkọta | Asụsụ | Iri nri | ihe ọṅụṅụ | ịta | ịgbọ agbọ | nwụọ | gbuo | ịga ije | bịa |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Siamou | Mkpụrụ osisi | di | namu | nuo ahụ | ko (klo) | ko (N'ihi ya) | koel | Ọchịchị (nke ojii) | |
| Aizi | Aïzi | li | ma | Ụzọ mbido | gwra | Gí | Ebe ọ ga-aga | na | ya |
| Kuwaa | Kuwaa | Ọnyà | Onye ọ bụla | ɲìmì | Ọchịchị | fa na | Java | namu | yì |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bakwe | Baku (Soubré) | jɨ | ml na-aga | ml ọ bụla | Igo | jʌ | ɓlá | Nri | jī |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Dida (Lozoua) | gi na-aga | mlá | mni̍ | Mkpụrụ osisi ndị a na-akpọ "Liz" | kú | ɓlá | Na-eto eto | [Ihe e dere n'ala ala peeji] |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Vata | li na-eme | N'ihi na ọ bụ | Nkọwa | Site n'oge ahụ | fú | N'oge na-adịghị anya | na-aga n'ihu | |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Daloa) | li | N'ihi ya, ọ bụ n'oge gara aga ka a na-akpọ | N'ihi ya, | N'ihi ya, | tɾɪ | Ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | N'afọ | jí |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Guibéroua) | Di | nɪmʌ́ | nīmɨ̄ | N'ihi ya, | kú | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | N'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-eme ihe | yī |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Godié | ɗɨ̄ | mʌ́nʌ́ | mɨ̄lɨ̄ | gwʌ̄sɛ̀ | kú | Akpịrị ọnụ | n'oge na-adịghị anya | yī |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Koyo | lɨ̄ | Ọdịda Anyanwụ | miɨ̄ | N'oge na-adịghị anya | kú | ɓlá | Naị. | yī |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Néyo | li | mlá | miī | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ihe nkiri | kú | Ọ bụ ezie na ọ bụ ndị ọzọ ka a na-akpọ | nāà | yī |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Klao | Klao | Di | na-adị | nmī | wlà | Ọ bụ otú ahụ ka a na-eme | Ahịa ~ | na-adị | jí |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Bassa | Obi adịghị ya mma | ná | numu | hwala | Mmanụ ala | láɓá | na-aga n'ihu | ji |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Ihe a na-eme na ya | Uche | ná | ku | ta; laawá | ya | |||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Tépo | di na-ekwu | ná | na-adị | wlà | kʊ́ | Laị ~ laị; Laị ~ | Na | di na-eme |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Grébo | di | na-adị | mlí | wōdá | kō (ɛ́) | di | ||
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Ubi | Obere | ná | Iola | kʊ | Ibuli | na | Ọ bụ | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Jrwe | Ọ bụ n'oge ochie ka a na-akpọ | ná | Nkọwa | wlà | na-eme | na-adị | di na-eme | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Ọgwụgwọ | Jere | na-aga n'ihu | nmū | gwlà | ɗrē | dbā | na-adị | jī |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Nyabwa | Di | ná | Mpu na-adịghị mma | Mgbe ị ga-enwe ihe ịga nke ọma | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ihe nkiri | Na | yī | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Wobé | Di | na-aga n'ihu | nmū | Ọchịchị | Mụl | dba | na-adị | jī |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Konobo | di | na | na-ekwu na ọ bụ | Gulaị | Mọ | draịvụ | na | jlo |
Ngwaa (2)[dezie | dezie ebe o si]
Ngwaa ndị ọzọ sitere na Marchese (1983): [7]
| Nchịkọta | Asụsụ | nye | gwuo | ụra | ịkwanye | ịgba égbè | na-abụ abụ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Siamou | Mkpụrụ osisi | Ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ ya | ee; | Ugboro abụọ | Ọdịda Anyanwụ | ||
| Aizi | Aïzi | Fisi | ɓru | mɔ namʊ | gị | جیọ | |
| Kuwaa | Kuwaa | N'ihi ya | Bií | wa na | ruo na ọ bụ | Nkwupụta | ilu |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bakwe | Baku (Soubré) | ɲe | Ọnyà | kwɛ́́ɛ́ | |||
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Dida (Lozoua) | Nri | ɓlí | Mmekọrịta | Ọ bụ | jri̍ ~ jɾi̍ | ɓlɪ̄ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Dida | Vata | ɓlí | Oge mbu nke mbu | na-esote | ɓlɪ | ||
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Daloa) | Fushiị | wlù | Azụmaahịa | N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | Tɪtɾɪ́ | blɪ̄ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Bété (Guibéroua) | Nri | ɓúlú | Mmiri na-eto eto | N'ihi ya | jiɾi ~ jīɾi | ɓʉ̄lɪ̄ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Godié | Nri | ɓɨ́dɨ́́ | ŋwɔ́ɔ́́́́ɔ́ | Ọ bụ | jri | ɓʉ̄lɪ̄ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Koyo | Nri | Nkwupụta | Makesa | zɛ́ | jrɨ̄ | ɓlɪ̄ |
| Ebe Ọwụwa Anyanwụ, Bete | Néyo | Nri | wlúū | Isiokwu | Ọ bụ | jri ~ jrī | ɓlɪ̄ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Klao | Klao | ɲî | acha anụnụ anụnụ | na-adị | jlì | blē | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Bassa | ɲí | ɓúlú | Ebe ọwụwa anyanwụ | Ebe a na-akpọ | ɓele | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Bassa | Ihe a na-eme na ya | na-agụ egwú | ɓúlú | Ebe ọwụwa anyanwụ | Shia | gbī | ɓēlē |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Tépo | Maazị | gblú | ŋmò | Ị na-eto | bre na-adị | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Grébo | na-adị | Budu | móɔ́ | __ibo__ Ọdịdị | ọka wit | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Ubi | ɲé | búlọs | ŋmo | tūɛ̄ | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adị | bəlɛ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Grebo | Jrwe | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ bụ n'oge a ka a ga-eme ihe | blú | __ibo____ibo__ N'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | gị | bre'wlà | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Ọgwụgwọ | Ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | ɓlú | Mkpụrụ ndụ | Ọdịda Anyanwụ | acha anụnụ anụnụ | |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Nyabwa | ɲe | Bulu | mó na-eme | Ebe | jīrī | ɓlē |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Wobé | Ọdịdị | blú | Mkpụrụ ndụ | pō | Cree na-ekwu na ọ bụ | acha anụnụ anụnụ |
| Ebe Ọdịda Anyanwụ, Wee | Konobo | unu | blo | mo | Tuị | jidiɛ | acha anụnụ anụnụ |
Ihe owuwu[dezie | dezie ebe o si]
Dị ka Marchese Zogbo si kwuo (2012), Proto-Kru nwere:
- ụdaume na-eme ka ọ dị n'ime
- ụda anọ
- *CVCV- (C) V na ikekwe *CVV syllable structure. * Mkpụrụ okwu CCV, na ikekwe * Mkpụrụedemede CVV, sitere na * CVCV mgbọrọgwụ.
- Usoro okwu SVO, mana nwere ọtụtụ ụdị OV
- ọdịdị nke nsonaazụ
- akụkụ zuru oke na nke na-ezughị oke
Mkpụrụ okwu Proto-Kru (Marchese Zogbo 2012):
| p | t | k | kp |
| b | d | g | gb |
| ɓ | |||
| m | n | ŋ (?) | |
| s | |||
| l | w |
Mkpụrụ okwu ndị e si na ya nweta:
- /ɟ/ nwere ike ịpụta site na palatalization (*g > ɟ), dịka *gie > ɟie.
- *c, *ɲ, *kw, *gw, *ŋw sitere na ụdaume alveolar ma ọ bụ velar na-esote ụdaume dị elu ma ọ bụ dị elu n'ihu.
- /ɗ/ nwere ike isite na *l.
Mkpụrụedemede Proto-Kru (Marchese Zogbo 2012):
| ɪ | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ |
| na | o |
| Ọ bụ | Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya |
| a |
E nwere nkewa doro anya nke abụọ n'etiti Western na Eastern Kru nke a na-ahụ site na ọdịiche phonological na lexical. Ụfọdụ isoglosses n'etiti Western Kru na Eastern Kru:
| Nkọwa | Proto-Western Kru | Proto-Eastern Kru |
|---|---|---|
| osisi | *tu | *su |
| nkịta | *gbe | *gwɪ |
| ọkụ | *nɛ | *kosu |
| ezé | *ɲnɪ | *gle |
Edensibia[dezie | dezie ebe o si]
- ↑ Breitbonde (1991). "City, Countryside, and Kru Ethnicity". Africa 61 (2): 186–201. DOI:10.2307/1160614.
- ↑ Dalby (1998). Dictionary of Languages. New York: Columbia UP.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 (2003) in Bahl: Encyclopaedia of Muslim World. New Delhi: Ammol Publications, 24–25. ISBN 9788126114191.
- ↑ McEvoy (1997). "Understanding Ethnic Realities among the Grebo and Kru People of West Africa". Africa 47 (1): 62–80. DOI:10.2307/1159195.
- ↑ Fisiak (1984). Historical Syntax. New York: Mouton.
- ↑ 6.0 6.1 Marchese, Lynell. 1989. Kru. In Bendor-Samuel, John (ed.), The Niger-Congo Languages: A Classification and Description of Africa's Largest Language Family, 119-139. Lanham MD, New York & London: Lanham: University Press of America.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8 Marchese, Lynell. 1983. Atlas linguistique Kru: nouvelle edition. Abidjan: Agence de Coopération Culturelle et Technique (ACCT).
- ↑ Chan (2019). The Niger-Congo Language Phylum. Numeral Systems of the World's Languages.
- Westerman, Diedrich Hermann (1952) Asụsụ nke West Africa (Nkebi nke Abụọ). London/New York/Toronto: Oxford University Press.