Lagos Colony
| Oge/afọ mmalite | 1862  |
|---|---|
| mba/obodo | Naijiria |
| isi steeti | Lagos |
| nhazi ọnọdụ | 6°27′11″N 3°23′45″E |
| dissolved, abolished or demolished date | 16 Febụwarị 1906 |
.svg)
Lagos Colony bụ ihe onwunwe nke ndị Britain na-achị nke dị n'ọdụ ụgbọ mmiri Lagos nke dị n"ebe ndịda Naịjirịa ugbu a. E weghara Lagos na 6 Ọgọstụ, na afọ 1861 n'okpuru egwu nke ike site n'aka Commander Beddingfield nke HMS Prometheus onye na-anọchite anya onye nnọchi anya Britain, William McCoskry. Oba Dosunmu nke Lagos (nke a na-akpọ "Docemo" na akwụkwọ ndị Britain) guzogidere nnwere onwe ahụ ruo ụbọchị iri na otu mgbe ọ na-eche egwu ime ihe ike na Lagos na ndị ya ihu, mana ha kwụsịrị ma bịanye aka na Nkwekọrịta Lagos nke nnwere onwe.[1] A mara Lagos dị ka ógbè na 5 Machị, na afọ 1862. [1] Ka ọ na-erule afọ 1872, Lagos bụ ebe azụmahịa cosmopolitan nwere ọnụ ọgụgụ mmadụ karịrị 60,000. [2] N'ihi agha dị ogologo n'etiti steeti Yoruba, ógbè ahụ guzobere onye nchebe n'ọtụtụ Yorubaland n'etiti afọ 1890 na afọ 1897. [3] E webatara onye nchebe ahụ n'ime ndị nchebe ọhụrụ nke Southern Nigeria na Febrụwarị, na afọ 1906, Lagos ghọkwara isi obodo nke Protectorate nke Nigeria na Jenụwarị, na afọ 1914. [3] Kemgbe ahụ, Lagos eto ghọọ obodo kachasị ukwuu na West Africa, nke nwere ọnụ ọgụgụ ndị bi na South Africa, nke karịrị 9,000.
Ebe[dezie | dezie ebe o si]
Lagos bụ obodo ịkụ azụ na mbụ n'ebe ugwu Lagos Island, nke dị na Lagos Lagoon, nnukwu ọdụ ụgbọ mmiri echedoro n'ụsọ oké osimiri Atlantic nke Africa na Gulf of Guinea n'ebe ọdịda anyanwụ nke Delta Osimiri Niger. A na-echebe Lagoon site n'oké osiri site na ogologo ájá na-aga n'ebe ọwụwa anyanwụ na ọdịda anyanwụ ruo 100 kilomita (62 mi) n'akụkụ abụọ ahụ. [1] Lagos nwere ihu igwe savanna na-ekpo ọkụ na oge mmiri ozuzo abụọ. Mmiri ozuzo kachasị njọ na-ada site n'April ruo July ma enwere oge mmiri ozuzo na-adịghị ike n'ọnwa Ọktoba na Nọvemba. Ngụkọta mmiri ozuzo kwa afọ bụ 1,900 milimita (75 in). Nkezi okpomọkụ dị site na 25 °C (77 °F) na July ruo 29 °C (84 °F) n'ọnwa Machị.
Ruo ọtụtụ afọ, ihe ndị a na-emepụta n'ógbè ahụ bụ mmanụ nkwụ na mkpụrụ nkwụ. A na-ewere imepụta mmanụ nkwụ dị ka ọrụ maka ụmụ nwanyị. [1] Ihe ndị e mechara bubata gụnyere copra nke e ji nkwụ akị bekee, mkpụrụ osisi guinea, gum copal, camwood na sesame (benne) mee. [2]
Mmalite ya[dezie | dezie ebe o si]
Mbido mbụ nke Lagos bụ obodo Awori Yoruba na-egbu azụ nke dị n'àgwàetiti na peninsula nke mejupụtara steeti nke oge a. [1] Ezinụlọ ndị na-azọrọ na ha bụ ndị nna nna sitere na onye a na-akpọ Olofin bi n'ógbè ahụ.[2] Ụmụ nke oge a nke onye a bụ ndị a ma ama n'oge a a maara dị ka Idejo ma ọ bụ "ndị isi na-acha ọcha" nke Lagos.
Na narị afọ nke iri na isii, ndị agha nke Oba nke Benin chụpụrụ agwaetiti Lagos ma chụpụ ha n'oge mmụba nke alaeze ahụ. Ha guzobere ogige agha n'obodo ahụ, a makwara ya dị ka Eko. Na narị afọ nke iri na asaa, ọ ghọrọ obodo dị mkpa n'ọdụ ụgbọ mmiri na Alaeze Ukwu Benin. Ndị eze Lagos kemgbe ahụ ekwuola na ha sitere n'aka onye agha Ashipa[3] onye a na-ekwu mgbe ụfọdụ na ọ bụ nwa eze Benin ma ọ bụ, mgbe ụfọdụ, onye Awori freebooter na-eguzosi ike n'ihe n'ocheeze Benin. Ndị isi Idejo nọgidere na Yoruba. Nwa Ashipa wuru obí eze ya na Lagos Island, nwa nwa ya kwagara oche gọọmentị n'obí eze site na ala Iddo. N'afọ 1730, Oba nke Lagos kpọrọ ndị ahịa ohu Portuguese ka ha bịa agwaetiti ahụ, ebe n'oge na-adịghị anya, azụmahịa na-aga nke ọma malitere. [1] Na narị afọ nke iri na asatọ, Lagos ka bụ obodo na-achị onwe ya n'ime Alaeze Ukwu Benin, mana ọ nọgidere na-enwe onwe ya ma na-agafe nke ikpeazụ n'ike na mmetụta ka ike Benin na-ebelata.[4]
N'ime ọkara mbụ nke narị afọ nke iri na itoolu, ime obodo Yoruba nọ n'ọnọdụ agha na-adịgide adịgide n'ihi esemokwu dị n'ime na mwakpo sitere na steeti ndị agbata obi ugwu na ọdịda anyanwụ. Ka ọ na-erule mgbe ahụ, agwaetiti Lagos e wusiri ike aghọwo ebe a na-azụ ahịa ohu. United Kingdom wepụrụ mbubata ndị ohu n'ebe ha na-achị na afọ 1807 ma wepụ ịgba ohu na mpaghara Britain niile na afọ 1833. Ndị Britain malitere ịbawanye na-arụsi ọrụ ike n'ịkwụsị ahịa ohu. [1] Na ngwụcha afọ 1851, ndị agha mmiri tụrụ bọmbụ na Lagos n'okpuru, [2] wepụrụ Oba Kosoko, tinye Oba Akitoye, ma bịanye aka na nkwekọrịta Great Britain-Lagos nke mere ka ịgba ohu bụrụ iwu na-akwadoghị na Lagos na Jenụwarị 1, na afọ 1852. Mgbe ọnwa ole na ole gachara, e zigara Louis Fraser site na onye nnọchi anya Bight of Benin n'àgwàetiti ahụ dị ka osote onye nnọchianya. N'afọ sochirinụ, e buliri Lagos ka ọ bụrụ onye nnọchi anya zuru oke na Benjamin Campbell họpụtara dị ka onye nnọchianya. [1][5] Onye Yoruba na-akwaga mba ọzọ, onye katkizim James White, dere na afọ 1853 "Site na iweghara Lagos, England emeela ihe ụmụaka nwere ekele nke Africa ga-echeta ogologo oge... Otu n'ime isi mgbọrọgwụ nke ahia ohu na-apụ n'ala. " [1]
Esemokwu dị n'etiti onye ọchịchị ọhụrụ ahụ, Akitoye, na ndị na-akwado Kosoko a chụpụrụ n'ọchịchị dugara n'ịlụ ọgụ n'ọnwa Ọgọstụ afọ 1853. E meriri mgbalị Kosoko n'onwe ya iji weghara obodo ahụ, mana Akitoye nwụrụ na mberede na 2 Septemba na afọ 1853, ikekwe site na nsí. Mgbe ya na ndị isi obodo kwurịtara okwu, onye nnọchi anya ahụ kwupụtara Dosunmu (Docemo), nwa mbụ nke Akitoye, Oba ọhụrụ. [1] Site na nsogbu na ntinye aka na-aga n'ihu, onye nnọchiteanya ahụ gbanwere n'ime afọ ndị sochirinụ n'ụdị nchebe. [2] Lagos ghọrọ isi nke ndị Britain ji nwayọọ nwayọọ gbasaa ikike ha, n'ụdị onye nchebe, n'ime ime obodo. Usoro a sitere n'ihe achọrọ maka azụmahịa na nchekwa karịa iwu ọ bụla a kpachara anya gbasaa.
E hiwere ụlọ akwụkwọ CMS Grammar School na Lagos na 6 Junn, na afọ 1859 site na Church Missionary Society, nke e mere ka ọ dị ka ụlọ akwụkwọ CMS grammar School dị na Freetown, Sierra Leone.
Afọ ndị mbụ[dezie | dezie ebe o si]
N'ọnwa Ọgọstụ afọ 1861, ndị agha ụgbọ mmiri Britain banyere Lagos ma weghara Lagos dị ka ógbè Britain site na Lagos Treaty of Cession . Ike Eze Dosunmu belatara nke ukwuu ma onye nnọchi anya William McCoskry ghọrọ gọvanọ na-anọchite anya. [1] [2] Dị ka ógbè, a na-echebe Lagos ugbu a ma na-achịkwa ya kpọmkwem site na Britain. [3] Ndị Afrịka a mụrụ na ógbè ahụ bụ ndị Britain, nwere ikike zuru oke gụnyere ịnweta ụlọ ikpe. N'ụzọ dị iche, ndị Afrịka nọ na ndị na-echebe ndịda na ndị ugwu Naịjirịa bụ ndị a na-eche nche mana ha nọgidere n'okpuru ikike nke ndị ọchịchị ọdịnaala ha.
N'afọ ndị mbụ, a machibidoro azụmahịa na ime obodo n'ihi agha dị n'etiti Ibadan na Abeokuta. Osimiri Ogun nke na-eduga na Abeokuta adịghị mma maka ụgbọ mmiri, na ndị njem nọ n'ihe ize ndụ site n'aka ndị ohi Egba. Na 14 Nọvemba, na afọ 1862 Gọvanọ Henry Stanhope Freeman kpọrọ ndị Briten niile ka ha si Abeokuta laghachi Lagos, na-ahapụ ihe onwunwe ha, nke ndị isi Abeokuta ga-aza gọọmentị Briten ajụjụ maka ya. [1] Gọvanụ na-anọchite anya William Rice Mulliner zutere Bashorun nke Abeokuta na Mee na afọ 1863, onye gwara ya na ohi ndị ahịa na-adịbeghị anya bụ n'ihi omenala nke ịkwụsị azụmahịa iji manye ndị ikom agha. Ihe nkwakọrọ ahụ ga-akwụsị mgbe agha ahụ gwụrụ. Ka ọ dị ugbu a, ndị ahịa ekwesịghị ịga Abeokuta ebe ọ bụ na enweghị ike ijide n'aka na nchekwa ha.
Ọ bụ ezie na a machibidoro ahia ohu, na ịgba ohu bụ iwu na-akwadoghị n'ókèala Britain, ịgba ohu ka nọgidere na mpaghara ahụ. A na-ele Lagos anya dị ka ebe ndị ohu gbapụrụ agbapụ, bụ ndị bụ ihe nsogbu maka nchịkwa. McCoskry guzobere ụlọ ikpe iji nụ ikpe mmetọ megide ndị ohu na ndị ohu gbapụrụ n'ime ime obodo, ma guzobe "Liberated African Yard" iji nye ndị gbapụrụ agbapụ ọrụ ruo mgbe ha nwere ike ilekọta onwe ha. O cheghị na iwepụ ịgba ohu n'ógbè ahụ ga-abụ ihe bara uru.
McCoskry, na ndị ahịa ndị ọzọ nọ n'ógbè ahụ, megidere ọrụ ndị ozi ala ọzọ, nke ha chere na ọ na-emetụta azụmahịa. N'afọ 1855, McCoskry so na ndị bịanyere aka n'akwụkwọ mkpesa iji gbochie ndị ozi ala ọzọ abụọ gara ezumike ịlaghachi Lagos. McCoskry gwara onye bụbu onye nchọpụta Richard Francis Burton echiche ya, onye gara Lagos na Abeokuta na afọ 1861 mgbe ọ na-arụ ọrụ dị ka onye nnọchi anya na Fernando Po, onye na-emegidekwa ọrụ ozi ala ọzọ.
Freeman, onye nọchiri ya, kwenyere na Burton na ndị isi ojii nwere ike ịtọghata site na Islam karịa site na Iso Ụzọ Kraịst.
Freeman gbalịrị igbochi Robert Campbell, onye Jamaica nke akụkụ ya bụ onye Scotland, akụkụ ya bụ ndị Afrịka, iguzobe akwụkwọ akụkọ na mpaghara ahụ. O lere ya anya dị ka "ngwá ọrụ dị ize ndụ n'aka ndị Negro nwere ọkara ọganihu". Gọọmentị Britain ekwenyeghị, na mbipụta mbụ nke Anglo-African, pụtara na 6 Junn na afọ 1863. [1] Na mbido, na 1854, e nwere akwụkwọ akụkọ nke a pụrụ ịkọwa n'ezie dị ka akwụkwọ akụkọ Naijiria mbụ a na-akpọ Iwe Iroyin Yoruba fun 2008 Egba ati Yoruba .
Uto nke obodo ahụ[dezie | dezie ebe o si]
E nwere obere kansụl iwu nke e guzobere mgbe e guzobere ógbè ahụ na afọ 1861, na-ebute ụzọ n'inyere Gọvanọ aka na inye ndụmọdụ mana enweghị ikike iwu, a nọgidekwara na ya ruo na afọ 1922. Ihe ka ọtụtụ n'ime ndị otu ahụ bụ ndị ọrụ ọchịchị. [1] N'afọ 1863, ndị Britain guzobere Iwu Mmeziwanye Obodo Lagos, na ebumnache nuche nke ịchịkwa mmepe anụ ahụ nke obodo ahụ na mpaghara gbara ya gburugburu.
E jikọtara ọchịchị ahụ na nke Sierra Leone na afọ 1866, ma nyefee ya na Gold Coast na afọ 1874. Ndị isi Lagos gbara mbọ ka e weghachite nnwere onwe, nke emeghị ruo na afọ 1886. [1]
Colonial Lagos ghọrọ ọdụ ụgbọ mmiri na-arụsi ọrụ ike, nke nwere ọtụtụ mba, nke nwere ihe owuwu nke jikọtara ụdị Victorian na nke Brazil. [1] Ndị na-ewu ụlọ na ndị na-edozi ihe na Brazil bụ ndị si Brazil lọta. [2] Ndị isi ojii bụ ndị na-asụ Bekee "Saros" si Sierra Leone na ndị ohu ndị ọzọ nwere onwe ha bụ ndị si na Brazil na Cuba lọta. [3] Ka ọ na-erule afọ 1872, ndị bi n'ógbè ahụ karịrị 60,000, nke ihe na-erughị 100 sitere na Europe. N'afọ 1876, a na-ebubata ihe na £ 476,813 na mbupụ na £ 619,260 . [1]
Na 13 Jenụwarị na afọ 1874, ndị isi nke obodo Metọdist, gụnyere Charles Joseph George, zutere iji kwurịta banyere ịmepụta ụlọ akwụkwọ sekọndrị maka ndị otu ha dị ka ihe ọzọ na CMS Grammar School. Mgbe a nwetasịrị ego, e meghere ụlọ akwụkwọ Methodist Boys School na Juun, na afọ 1877. [1] Na 17 Febrụwarị na afọ 1881, George bụ otu n'ime ndị isi obodo tọrọ ntọala maka Chọọchị Wesley na Olowogbowo, n'ebe ọdịda anyanwụ Lagos Island. [2]
Mpaghara ahụ enweela ihe ịga nke ọma n'iwepụ ịgba ohu ma ghọọ obodo azụmahịa bara ọgaranya, mana ruo mgbe mmalite nke ọgụ Europe maka Afrịka, gọmentị British Imperial weere na mpaghara Lagos n'ụzọ ụfọdụ bụ ọdịda. Ndị Britain ajụla itinye aka na ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke ime obodo na asọmpi dị n'etiti ụlọ ọrụ ndị Britain na ndị France n'akụkụ Niger gbochiri ya ịlaghachi uru ọ bụla.
Agha Yoruba[dezie | dezie ebe o si]
Ndị gọvanọ[dezie | dezie ebe o si]
Ndị gọvanọ nke Lagos Colony bụ ndị a: [1]
| Ọ malitere ọrụ | Ọfịs Aka ekpe | Gọvanọ | Ihe edeturu |
|---|---|---|---|
| 6 Ọgọst 1861 | 22 Jenụwarị 1862 | William McCoskry | Ime ihe nkiri |
| 22 Jenụwarị 1862 | Eprel 1865 | Henry Stanhope Freeman | |
| 1863 | 25 Julaị 1863 | William Rice Mulliner | Acting. nwụrụ na 25 Julaị 1863 mgbe ọ dị afọ 29. |
| Ọgọst 1863 | 19 Febụwarị 1866 | John Hawley Glover | Na-eme ihe nkiri ruo n'ọnwa Eprel 1865. Onye nchịkwa ma ọ bụ odeakwụkwọ nke ógbè ahụ ruo 1872. |
Site na afọ 1866 ruo na afọ 1886 Lagos nọ n'okpuru Sierra Leone, mgbe ahụ Gold Coast.
| Ọ malitere ọrụ | Ọfịs Aka ekpe | Gọvanọ | Ihe edeturu |
|---|---|---|---|
| 13 Jenụwarị 1886 | 1891 | Cornelius Alfred Moloney | |
| 1889 | 1890 | George Denton | Ime ihe nkiri maka Moloney |
| 1891 | 1897 | Sir Gilbert Thomas Carter | |
| 1897 | 1899 | Henry Edward McCallum | |
| 1899 | 1903 | Sir William MacGregor | |
| 1903 | 16 Febụwarị 1906 | Walter Egerton |
Hụkwa[dezie | dezie ebe o si]
Ihe edeturu[dezie | dezie ebe o si]
Ihe odide[dezie | dezie ebe o si]
- ↑ Elebute (2013). The Life of James Pinson Labulo Davies: A Colossus of Victorian Lagos. Kachifo Limited/Prestige, 143–145. ISBN 9789785205763.
- ↑ African Cities (African-Europe Group for Interdisciplinary Studies) by Francesca Locatelli and Paul Nugent (30 June 2009)
- ↑ Robert Sydney Smith (1988). Kingdoms of the Yoruba. University of Wisconsin Press. ISBN 9780299116040.
- ↑ Mann, Kristen. "Slavery and the Birth of an African City: Lagos, 1760-1900." (Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 2010)
- ↑ Cahoon. Nigeria. World Statesmen.org. Ben Cahoon. Archived from the original on 13 October 2016. Retrieved on 12 October 2016.
Akwụkwọ[dezie | dezie ebe o si]
Ịgụ ihe ọzọ[dezie | dezie ebe o si]
Njikọ mpụga[dezie | dezie ebe o si]